Το κράτος του Χαρτούμ

Το μεταπολεμικό Σουδάν ήταν (και παραμένει ακόμη και σήμερα, παρά την απόσχιση του Νότου) μια πολυεθνική και πολυπολιτισμική κοινωνία, στην οποία η ταξική διάρθρωση παίρνει συχνά τη μορφή εθνοτικής και φυλετικής ιεραρχίας. Αυτή η ιεραρχία διαμορφώθηκε από το δουλεμπόριο του 19ου αι., το οποίο κλιμακώθηκε ραγδαία υπό την επίδραση του «εκσυγχρονιστικού» εγχειρήματος του Μεχμέτ Αλή στην Αίγυπτο. Διαχωρίστηκαν από τη μία οι αραβικές φυλές της κοιλάδας του Νείλου, που πλούτισαν από το δουλεμπόριο, και από την άλλη οι παγανιστικοί λαοί (στο Ν. Σουδάν και αλλού) από τους οποίους οι δουλέμποροι άρπαζαν τη λεία τους. Οι σκλάβοι που μεταφέρθηκαν στον Βορρά εξισλαμίστηκαν, αλλά ακόμα και όταν κέρδισαν την ελευθερία τους ποτέ δεν θεωρήθηκαν ίσοι με τους πάλαι ποτέ αφέντες τους. Η κύρια αντίθεση της σουδανικής κοινωνίας δεν είναι ανάμεσα στους μουσουλμάνους (Βόρειοι) και τους χριστιανούς (Νότιοι), αλλά ανάμεσα στις αραβομουσουλμανικές ελίτ, ιδίως αυτή του Χαρτούμ, και όλους τους άλλους. Οι Sūdānī, οι μαύροι μουσουλμάνοι, βρίσκονται από πολλές απόψεις πιο κοντά στους χριστιανούς παγανιστές του Νότου παρά στην αραβομουσουλμανική αριστοκρατία του Βορρά.

Η αγγλική αποικιοκρατία επιβλήθηκε το 1898 νικώντας τους αραβόφωνους μουσουλμάνους. Ομως πολύ σύντομα ήρθε σε συνεννόηση μαζί τους. Τη δεκαετία του 1920, εμφανίστηκε ένα εθνικό κίνημα στελεχωμένο από μαύρους αξιωματικούς του στρατού, μαύρους ή Αραβες κατώτερους δημόσιους υπαλλήλους, διανοούμενους κ.ά. Αυτό το κίνημα επέβαλε την ονομασία Σουδανοί, που ώς τότε προοριζόταν μόνο για δουλικής καταγωγής ή συνάφειας άτομα, ως αυτοπροσδιορισμό των πολιτών του καινούργιου έθνους, ανεξάρτητα τάξης, φυλής ή θρησκείας. Η αραβόφωνη ελίτ βοήθησε τους Αγγλους να συντρίψουν το εν λόγω κίνημα και έτσι κατοχύρωσε τον ρόλο της ως ο αξιόπιστος συνομιλητής της αποικιοκρατίας και το 1956 μπόρεσε να βρεθεί στο τιμόνι του νεογέννητου έθνους-κράτους.

Το μετααποικιακό Σουδάν βασικά κυβερνήθηκε από πραξικοπηματίες στρατιωτικούς. Πρώτα ο στρατηγός Ιμπραχίμ Αμπούντ (1958-1964), έπειτα ο «αντιιμπεριαλιστής» οπαδός του Νάσερ και του αραβικού «σοσιαλισμού» Νιμέιρι (1969-1985), ο οποίος αργότερα έγινε εκλεκτός του Ρίγκαν, και τέλος η ισλαμική δικτατορία από το 1989 που ουσιαστικά βρίσκεται στην εξουσία έως σήμερα. Το Σουδανέζικο Κομμουνιστικό Κόμμα (SCP) ήταν ένα από τα ισχυρότερα στον αραβικό κόσμο. Το 1971 ο Νιμέιρι εξολόθρευσε την ηγεσία του. Ο γραμματέας του κόμματος, Abdel-Khalel Mahjoub, απαγχονίστηκε έπειτα από μια δίκη παρωδία. Η πολιτική κοινωνία του Σουδάν καταγράφει στο ενεργητικό της αξιόλογα συνδικαλιστικά κινήματα και τρεις τουλάχιστον σημαντικές εξεγέρσεις –τον Οκτώβριο 1964, τον Απρίλιο 1985 και τον Δεκέμβριο 2018–, οι οποίες έριξαν ισάριθμους δικτάτορες.

Στα χρόνια του Νιμέιρι, για ένα διάστημα η χώρα ακολούθησε «σοσιαλιστικές» αναπτυξιακές πολιτικές. Γνώρισε στη συνέχεια, μετά την παγκόσμια κρίση της δεκαετίας του 1970, την οικονομική και κοινωνική κατάρρευση. Την περίοδο 1978-1984, η κυβέρνηση του Χαρτούμ είχε υποκύψει πλήρως στις εντολές του ΔΝΤ. Ενα κύμα αποκρατικοποιήσεων διέλυσε τον ισχυρό κρατικό τομέα, ενώ με νόμο του 1980 το ξένο κεφάλαιο μπορούσε να απαλλαγεί πλήρως από τη φορολογία. Ξέσπασαν και κλιμακώθηκαν λαϊκές κινητοποιήσεις με συνθήματα όπως «Κάτω το ΔΝΤ, κάτω οι ΗΠΑ» (ο Νιμέιρι ήταν ένας από τους λίγους που υποστήριζαν εκείνη την εποχή τις συμφωνίες του Καμπ Ντέιβιντ). Μετά τους φοιτητές και τους εργάτες, τη σκυτάλη πήραν οι δικαστές, οι δικηγόροι και οι γιατροί. Το καθεστώς απέτυχε να αποπροσανατολίσει τη λαϊκή οργή με την εφαρμογή του ισλαμικού νόμου (δημόσιες εκτελέσεις, λιθοβολισμοί και ακρωτηριασμοί) και τελικά έπεσε με τη λαϊκή εξέγερση του Απριλίου 1985.

Η κρίση συνεχίστηκε στα χρόνια της ισλαμικής δικτατορίας. Η οικονομική ανάκαμψη ήρθε στα τέλη της δεκαετίας του 1990 με την έναρξη της άντλησης πετρελαίου, τις επενδύσεις από μουσουλμανικές χώρες και την Κίνα, την άνοδο των τιμών των πρώτων υλών στην παγκόσμια αγορά κ.λπ. Συνδυάστηκε ο νεοφιλελευθερισμός με τον ισλαμισμό, αλλά σύντομα αυτό το μοντέλο εξάντλησε τη δυναμική του, όταν αντιμετώπισε τη νέα οικονομική κρίση του 2008. Μια πολύ ζωντανή εικόνα για την καθημερινότητα των λαϊκών τάξεων στις παραγκουπόλεις του Χαρτούμ στα χρόνια της κρίσης, αλλά και αργότερα της ανάκαμψης, μας δίνει ο Γ. Μακρής που τότε διεξήγε εκεί επιτόπια έρευνα¹. Σε γενικές γραμμές, πάντως, η οικονομία του Σουδάν είχε μια εξέλιξη παρόμοια με αυτήν των περισσότερων μετααποικιακών κρατών της Αφρικής.

Εξ αρχής η κυρίαρχη ελίτ υιοθέτησε μια συστηματική πολιτική «αραβοποίησης» του πληθυσμού, ενώ ήδη από την εποχή του Νιμέιρι (με τις περίφημες «ισλαμικές» νομολογίες του Σεπτεμβρίου 1983 ή και νωρίτερα) εναγκαλίστηκε το πολιτικό Ισλάμ. Το τελευταίο στο Σουδάν δεν αποτέλεσε κίνημα από τα κάτω, όπως λ.χ. στην Αίγυπτο, αλλά αντικείμενο κρατικής επιβολής από τα πάνω². Ολες αυτές οι διακρίσεις και οι ανισότητες, η καταπίεση και η εκμετάλλευση, προκάλεσαν την εξέγερση όχι μόνο των λαών του Νότου αλλά σχεδόν ολόκληρου του Δ. Σουδάν (Νταρφούρ), του Κοντορφάν (βουνά Nuba), της περιοχής του Γαλάζιου Νείλου κ.ά. Το Χαρτούμ απάντησε με απίστευτη αγριότητα. Μόνο στο Νταρφούρ την περίοδο 2003-2010 οι νεκροί έφτασαν τις 300.000 και τα 3 εκατ. οι εκτοπισμένοι. Στα εγκλήματα πολέμου πρωτοστάτησαν οι παρακρατικοί τής RSF (Rapid Support Forces). Ειρηνικές διαμαρτυρίες όπως αυτές στο Port Sudan το 2005 και στο Arab Rashaida το 2007, εναντίον της κατασκευής του φράγματος Merowe, πνίγηκαν στο αίμα. Οι αραβικοί πληθυσμοί έγιναν, και αυτοί με τη σειρά τους, θύματα της καταστολής και των νεοφιλελεύθερων πολιτικών.

Σήμερα στο Β. Σουδάν το πραξικόπημα της 25/10/2021, με το οποίο από κοινού ο στρατός και οι RSF επιχείρησαν να ανακόψουν τη μεγάλη επανάσταση του Δεκεμβρίου 2018 και να ακυρώσουν τις κατακτήσεις της, κατέληξε σε γενικευμένο εμφύλιο ανάμεσα στους παρακρατικούς των RSF(επικεφαλής ο στρατηγός Mohammed Hamdan Dagalo ή Hamedti) και τον τακτικό στρατό (επικεφαλής ο στρατηγός Abdel Fattah Al-Burhan). Ο εμφύλιος ξέσπασε στις 15/4/2023 και έχει προκαλέσει μέσα σε έναν χρόνο 150.000 νεκρούς και έξι εκατομμύρια εκτοπισμένους. Οι RSF έχουν σημειώσει εντυπωσιακές επιτυχίες στο πεδίο της μάχης, ελέγχουν πάνω από το 80% του Νταρφούρ (Δ. Σουδάν) και πολιορκούν την πρωτεύουσά του Ελ Φάσερ. Το μεγαλύτερο μέρος των αυτονομιστικών κινημάτων του Νταρφούρ (το JEM και ο SLA-MM) εγκατέλειψε την ουδετερότητα και συμμάχησε με τον τακτικό στρατό εναντίον των RSF. Ο στρατός έχασε τον έλεγχο μέρους του Χαρτούμ, έχει υποχωρήσει προς το Πορτ Σουδάν (την de facto πλέον πρωτεύουσα της χώρας) και είναι έτοιμος να παραχωρήσει σημαντικές στρατιωτικές βάσεις στη Ρωσία με αντάλλαγμα τη στρατιωτική της βοήθεια.

Εν τω μεταξύ, τον Οκτώβριο 2023 συγκροτήθηκε ο Συντονισμός των Δημοκρατικών Πολιτικών Δυνάμεων (Taqaddum ) με τη συμμετοχή των Δυνάμεων για την Ελευθερία και την Αλλαγή (FFC), οι οποίες πριν από το πραξικόπημα του Οκτωβρίου 2021 έπαιξαν σημαντικό ρόλο συσπειρώνοντας ευρύ φάσμα πολιτικών και κοινωνικών δυνάμεων (την Ενωση Σουδανών Επαγγελματιών, την Πρωτοβουλία ενάντια στην Καταπίεση των Γυναικών, ενώσεις συνδικαλιστών, Επιτροπές Αντίστασης που δημιουργήθηκαν κατά τις διαδηλώσεις 2018-2019 κ.ά.). Ο Taqaddum προσπαθεί να μεσολαβήσει ανάμεσα στους εμπόλεμους ώστε να σταματήσουν οι μάχες και να δρομολογηθεί ένας οδικός χάρτης μετάβασης στη δημοκρατία. Εκτός του Taqaddum παραμένει το Κομμουνιστικό Κόμμα, αν και δηλώνει πως δεν είναι εχθρικό απέναντί του. Ο SPLA/M - North, εκπρόσωπος των λαών του Γαλάζιου Νείλου και των βουνών Νuba και εκφραστής του οράματος του Τζον Γκάραγκ για ένα πολυπολιτισμικό, ομοσπονδιακό δημοκρατικό Σουδάν, έχει σπάσει στα τρία. Ενα μέρος συμμετέχει στον Taqaddum (ο Yasir Arman), ένα άλλο προς το παρόν διατηρεί θέση παρατηρητή στον Taqaddum (ο Abdelaziz al-Hilu) και το τρίτο συμμάχησε με τον στρατό (ο Malik Agar).

*Συγγραφέας

1. Γεράσιμος Μακρής, «Η οδός των πνευμάτων», εκδόσεις Πατάκη, 2016.

2. Για την πολιτική και κοινωνική ιστορία του Σουδάν βλ. και τη βιβλιοκριτική «Σουφισμός, πνευματοληψία και μαγεία στο Σουδάν: λαϊκή συνείδηση, ιστορία και μαγικοθρησκευτικές πρακτικές». «Εφημερίδα των Συντακτών», Γιώργος Λιερός