Η νέα εξελικτική σκέψη σε... βιβλίο

Τρία νέα και πολύ ενδιαφέροντα βιβλία παρουσιάζουμε σήμερα, τα οποία συνοψίζουν με τρόπο έγκυρο και πολύ γοητευτικό τις διαφορετικές επιστημονικές προσεγγίσεις των εξελικτικών φαινομένων τόσο στη Φύση όσο και στις ανθρώπινες κοινωνίες. Η επιλογή των συγκεκριμένων τίτλων έγινε με κριτήριο την επιστημονική τους αξία, τη συγγραφική τους πρωτοτυπία, αλλά και το ευρύτερο γνωστικό και κοινωνικό τους ενδιαφέρον. Πρόκειται δηλαδή για πολύ αξιόλογα δοκίμια, που διαφωτίζουν διαφορετικές, αλλά συμπληρωματικές πτυχές των πιο πρόσφατων ερευνητικών αναζητήσεων της εξελικτικής επιστήμης.

Rob Dunn
Μια φυσική ιστορία του μέλλοντος
Οι νόμοι της βιολογίας και το πεπρωμένο της ανθρωπότητας

Μτφρ. & επιμ. Δημήτρης Τομαράς | Εκδ. «ΠΕΚ», σελ. 400

Μόλις κυκλοφόρησε από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον και επίκαιρο βιβλίο που περιγράφει αναλυτικά, και με τρόπο εύληπτο για τους μη ειδικούς, τις βασικές αρχές της εξελικτικής οικολογίας. Ενα σχετικά πρόσφατο διεπιστημονικό πεδίο έρευνας, που διερευνά τις περίπλοκες σχέσεις έμβιων οργανισμών τόσο μεταξύ τους όσο και με το γήινο περιβάλλον τους. Καθώς και από ποιες φυσικές αρχές εξαρτάται ή από ποιους παράγοντες επηρεάζεται η δυναμική αυτών των αμοιβαίων αλληλεπιδράσεων, που διαμόρφωσαν (κατά το παρελθόν) και εξακολουθούν να διαμορφώνουν την εξέλιξη στον γεωλογικό χρόνο των μεμονωμένων ζωικών και φυτικών ειδών. Αραγε, τα όσα γνωρίζουμε μέχρι σήμερα μας επιτρέπουν να χαρτογραφήσουμε το παρελθόν και το παρόν του ανθρώπινου είδους, ώστε να κάνουμε κάποιες σχετικά ασφαλείς προβλέψεις για το μέλλον του ιδιαίτερα παρεμβατικού και πλέον πλανητικά καταστροφικού είδους μας;

Μπορούμε δηλαδή σήμερα, βασιζόμενοι στους «νόμους» της βιολογίας και της βιοανθρωπολογίας, να προβλέψουμε το «πεπρωμένο της ανθρωπότητας»; Αυτό το βασανιστικό ερώτημα διερευνά με τρόπο συστηματικό και εξαιρετικά διαφωτιστικό σε αυτό το βιβλίο ο διεθνούς φήμης Αμερικανός βιολόγος και συγγραφέας Ρομπ Νταν (Rob Dunn), καθηγητής Εφαρμοσμένης Οικολογίας στο Πολιτειακό Πανεπιστήμιο της Βόρειας Καρολίνας. Ποιοι είναι, όμως, αυτοί οι διαχρονικοί επιστημονικοί «νόμοι» της εξελικτικής οικολογίας, της βιογεωγραφίας και της τυπικά ανθρώπινης γνωσιολογικής συμπεριφοράς, που, σύμφωνα με τον Ρομπ Νταν, μας επιτρέπουν να κάνουμε κάποιες ασφαλείς προβλέψεις ή αξιόπιστες επιστημονικές προφητείες;

Εκτός από τον διαχρονικό και οικουμενικό νόμο της εξέλιξης μέσω της φυσικής επιλογής, ο συγγραφέας υποστηρίζει ότι υπάρχουν και άλλοι, επαρκώς τεκμηριωμένοι βιολογικοί νόμοι: ο «νόμος ειδών/έκτασης», που καθορίζει πόσα είδη οργανισμών μπορούν να ζουν σε ένα συγκεκριμένο ενδιαίτημα, ο «νόμος των διαδρομών», που προβλέπει ποια είδη και πώς θα μετακινηθούν σε άλλες περιοχές του πλανήτη, ο «νόμος της διαφυγής», που περιγράφει το πώς τα είδη διαφεύγουν από τις απειλές, και ο «νόμος του θώκου», που καθορίζει ποιες οικολογικές περιοχές και ποιες βιολογικές συνθήκες εξασφαλίζουν την επιβίωση των ειδών και την αειφόρο ανάπτυξή τους στο μέλλον.

Κάθε κεφάλαιο αυτού του καλογραμμένου και άριστα μεταφρασμένου βιβλίου, καταφεύγοντας σε πλήθος παραδειγμάτων περιγράφει και αναλύει εξαντλητικά καθέναν από τους παραπάνω «νόμους» και κυρίως το πώς αυτοί συνδέονται άμεσα και καθορίζουν το μάλλον δυσοίωνο μέλλον του ανθρώπινου είδους. Ενα δύσκολο συγγραφικό εγχείρημα που επιβεβαιώνει ότι -τόσο στις νεωτερικές όσο και στις μετανεωτερικές κοινωνίες- η πρόβλεψη των μελλοντικών γεγονότων έχει ανατεθεί σε ένα ειδικό επιστημονικό «ιερατείο», το οποίο προτιμά να ανακοινώνει τους επιστημονικούς χρησμούς του για «τα εσόμενα» σε συνέδρια, σε διεθνείς ή εθνικές ειδικές επιτροπές και μόνο κατόπιν στα ΜΜΕ ή, όπως σε αυτή την περίπτωση, σε εκλαϊκευτικά βιβλία.

Πάντως, όπως ρητά παραδέχεται ο μετανεωτερικός οικολογικός «προφήτης» Ρομπ Νταν, οι επιστημονικές προβλέψεις σχετικά με τη δυναμική και την εξέλιξη των πολύπλοκων βιολογικών συστημάτων δεν πρέπει να εκλαμβάνονται ως απόλυτες ή οριστικές αλήθειες, διότι εξαρτώνται από τις μέχρι σήμερα γνώσεις μας που, όντας πεπερασμένες, δεν μας επιτρέπουν να γνωρίζουμε ποτέ όλες τις μεταβλητές ή τις εμπλεκόμενες παραμέτρους. Γι’ αυτό και ήδη από το πρώτο κεφάλαιο προειδοποιεί:

«Η προσέγγιση που προτείνω στο ανά χείρας βιβλίο είναι να επωφεληθούμε από τους νόμους της ζωής, προκειμένου να κατανοήσουμε τον κόσμο γύρω μας (ο οποίος, παρεμπιπτόντως, αλλάζει με τεράστια ταχύτητα)… Ακολουθώντας όμως τη συγκεκριμένη στρατηγική, θα πρέπει να έχουμε κατά νου τον νόμο του Εργουιν, ο οποίος μας υπενθυμίζει ότι ο έμβιος κόσμος είναι μεγαλύτερος και πιο ποικιλόμορφος απ’ όσο φανταζόμαστε· ο γνωστός κόσμος είναι μικρός και ο άγνωστος τεράστιος. Ακόμα και οι νόμοι που θα σας παρουσιάσω παρακάτω υπόκεινται στον νόμο του Εργουιν».

Andreas Wagner
H έλευση του καταλληλότερου
Λύνοντας τον μεγαλύτερο γρίφο της εξέλιξης

Μτφρ. Μιχάλης Μακρόπουλος, επιμ. Ν. Μοσχονάς | Εκδ. «ΠΕΚ», σελ. 360

Ποιος μηχανισμός ευθύνεται για όλα τα δημιουργικά θαύματα της βιολογικής εξέλιξης, π.χ. τις φτερούγες, τα μάτια, τον εγκέφαλο, τα γόνατα, το καμουφλάζ των ζώων, την πέψη της λακτόζης, τη φωτοσύνθεση και τόσα άλλα; Μήπως, όπως υποστηρίζουν οι ορθόδοξοι νεοδαρβινιστές, οι τυχαίες μεταλλάξεις που συνέβησαν μέσα σε μόλις 3,8 δισεκατομμύρια χρόνια; Και, αν δεν ευθύνονται οι μεταλλάξεις, τότε ποιος είναι ο βαθύτερος μηχανισμός που εξηγεί την ταχύτητα και την αποτελεσματικότητα της εξέλιξης;

Στο αποφασιστικό ερώτημα από πού πηγάζουν οι εξελικτικές καινοτομίες, δηλαδή από ποιον αδιαφανή μηχανισμό δημιουργούνται οι δομικές και οι λειτουργικές καινοτομίες που βελτιώνουν έναν οργανισμό, επιχειρεί να απαντήσει το βιβλίο «Η έλευση του καταλληλότερου». Ενα ιδιαίτερα αποκαλυπτικό βιβλίο τόσο για τα όρια όσο και για τα εγγενή αδιέξοδα της επικρατέστερης, μέχρι σήμερα, νεοδαρβινικής προσέγγισης των εξελικτικών φαινομένων, δηλαδή της σύγχρονης σύνθεσης της δαρβινικής θεωρίας περί φυσικής επιλογής με τις κατακτήσεις της γονιδιακής γενετικής.

Πράγματι, όπως αποκαλύπτει σε αυτό το συγκλονιστικό βιβλίο ο κορυφαίος Αυστρο-Αμερικανός εξελικτικός βιολόγος Αντρέας Βάγκνερ, καθηγητής και διευθυντής του σχετικού ινστιτούτου στο Πανεπιστήμιο της Ζυρίχης, ο μηχανισμός της δημιουργίας των βιολογικών καινοτομιών, πάνω στις οποίες δρα δημιουργικά, εκ των υστέρων, η φυσική επιλογή, ήταν εντελώς άγνωστος την εποχή του Δαρβίνου και, εν πολλοίς, παρέμεινε σκοτεινός μέχρι πρόσφατα.

Αυτό το σοβαρότατο εξηγητικό επιστημονικό κενό επιχειρήθηκε να συγκαλυφθεί με την προσφυγή στην τυχαιότητα των γονιδιακών γενετικών μεταλλάξεων, οι οποίες, αφού περάσουν επιτυχώς από το κόσκινο της φυσικής επιλογής, υποτίθεται ότι παράγουν όλες τις εξελικτικές καινοτομίες και άρα στις τυχαίες μεταλλάξεις ανάγεται τελικά η εκπληκτική βιοποικιλότητα της ζωής.

Ομως, όπως υποστηρίζει ο συγγραφέας, αυτό το εξηγητικό σχήμα σκοντάφτει σε ένα πολύ σοβαρό πρόβλημα: «η φυσική επιλογή δεν είναι μια δημιουργική δύναμη, δεν καινοτομεί – απλώς επιλέγει από ό,τι ήδη υπάρχει». Επομένως, τόσο η θεωρία του Δαρβίνου για τη φυσική επιλογή, όσο και η πιο σύγχρονη γενετική ερμηνεία της εξηγούν επαρκώς μόνο το πώς διατηρούνται σε βάθος χρόνου οι χρήσιμες προσαρμογές. Δεν εξηγούν, όμως, πώς δημιουργούνται. Γεγονός που, όπως διευκρινίζει ο συγγραφέας, συμφωνεί με ό,τι είχε υποστηρίξει πολύ εύστοχα ο πρωτοπόρος γενετιστής Ούγκο ντε Βρις: «Η φυσική επιλογή μπορεί να εξηγήσει την επιβίωση του καταλληλότερου, αλλά δεν μπορεί να εξηγήσει την έλευση του καταλληλότερου». Μάλιστα, από το απόφθεγμα αυτό προέκυψε και ο τίτλος του βιβλίου (Arrival of the fittest).

Εδώ ακριβώς εντοπίζει ο Αντρέας Βάγκνερ ό,τι ο ίδιος περιγράφει ως «ένα βρόμικο μυστικό» πίσω από την, κατά τα άλλα, σημαντική επιτυχία του νεοδαρβινικού ερευνητικού προγράμματος, το οποίο κυριαρχεί στην εξελικτική επιστήμη εδώ και σχεδόν έναν αιώνα. Και υπό αυτήν την έννοια, το «Η έλευση του καταλληλότερου» θεωρείται από πολλούς ένα αξιόλογο αλλά «αιρετικό» βιβλίο, επειδή αμφισβητεί μια σειρά από επιστημονικές δοξασίες και καθιερωμένα δόγματα, που αποτελούν τροχοπέδη για την κατανόηση των βιολογικών προϋποθέσεων της εξέλιξης.

Παρουσιάζοντας με τρόπο συστηματικό και πολύ γοητευτικό τις πιο πρόσφατες και ιδιαιτέρως διαφωτιστικές ανακαλύψεις σχετικά με τους πολύπλοκους γονιδιακούς και βιοχημικούς μηχανισμούς της δημιουργίας της εξελικτικής πολυπλοκότητας ως απάντηση στις αδιάλειπτες αλλαγές και τις μεταμορφώσεις του βιόκοσμου, ο Αντρέας Βάγκνερ μας αποκαλύπτει πώς η κρυφή αρχιτεκτονική και η πολύπλοκη αυτο-οργάνωση των ζώντων οργανισμών διαμορφώνεται από -και, ταυτοχρόνως, διαμορφώνει- τη βιολογική τους εξέλιξη.

Τέλος, αξίζει να σημειωθεί ότι ο Αντρέας Βάγκνερ θεωρείται διεθνώς ένας από τους πιο πρωτότυπους και δημιουργικούς εξελικτικούς βιολόγους, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Ζυρίχης, στην Ελβετία. Απόφοιτος του Πανεπιστημίου της Βιέννης και διδάκτορας του Πανεπιστημίου Yale, πρωτοστατεί επί σειρά ετών στο πεδίο έρευνας της «ευρωστίας» των βιολογικών συστημάτων, καθώς και με την ικανότητά τους να καινοτομούν, επίσης, έχει επινοήσει ένα μαθηματικό μοντέλο δικτύωσης γονιδίων που φέρει το όνομά του. Εχει γράψει τουλάχιστον 240 πρωτότυπες ερευνητικές εργασίες και πέντε πολύ επιτυχημένα βιβλία.

Γιάννης Μανέτας Τα δαρβι­νικά δεινά
σελ. 488 | Εκδ. ΔΙΟΠΤΡΑ

Μόλις κυκλοφόρησε το ιδιαίτερα ενδιαφέρον βιβλίο του ομότιμου καθηγητή Βιολογίας και πολύ επιτυχημένου συγγραφέα Γιάννη Μανέτα «Τα δαρβινικά δεινά - Σκέψεις ενός βιολόγου για τον κοινωνικό δαρβινισμό, τον πόλεμο, τη βία και την ανισότητα».

Η καινοτομία αυτού του βιβλίου είναι ότι ο συγγραφέας εξετάζει συστηματικά, τόσο από βιολογική όσο και από βιοανθρωπολογική και βιοπολιτική άποψη, μια σειρά καυτά ερωτήματα: Τι είπε πραγματικά ο Δαρβίνος; Γιατί μια κατά βάση βιολογική θεωρία κίνησε το ενδιαφέρον τόσο διαφορετικών ως προς την ιδεολογία και τη συγκρότηση φιλοσόφων, οικονομολόγων και κοινωνιολόγων; Τι βρήκαν εκεί ο υπέρμαχος των αγορών Χέρμπερτ Σπένσερ, ο συγγραφέας του Κομμουνιστικού Μανιφέστου Καρλ Μαρξ και ο αναρχικός ακτιβιστής Πιοτρ Κροπότκιν; Και πώς μια επιστημονική θεωρία για την εξέλιξη των οργανισμών οδήγησε στο κίνημα του κοινωνικού δαρβινισμού και στην αποτρόπαιη ευγονική των ναζί;

Γιατί μετά το σύντομο μεταπολεμικό διάλειμμα ο κοινωνικός δαρβινισμός αναβιώνει στην εποχή του νεοφιλελευθερισμού, όπου χωρίς ντροπή εξυμνείται από αρκετούς πολιτικούς ηγέτες, συστημικούς διανοητές, επιστήμονες και διαμορφωτές της κοινής γνώμης; Υπάρχει άραγε κάτι που θα μπορούσε να ονομαστεί ανθρώπινη φύση; Ομως, για όλα αυτά θα μιλήσουμε με τον Γιάννη Μανέτα στο επόμενο άρθρό μας.