Η Θεσσαλονίκη φιλοξενεί την ελίτ των επιστημόνων του εγκεφάλου

Την επόμενη εβδομάδα η Θεσσαλονίκη θα βρεθεί στο επίκεντρο του παγκόσμιου επιστημονικού ενδιαφέροντος, αφού από 7 έως 10 Οκτωβρίου περισσότεροι από 170 διαπρεπείς Ελληνες και ξένοι ερευνητές του εγκεφάλου θα συναντηθούν εκεί για να θέσουν στην κρίση των συναδέλφων τους τις τελευταίες ερευνητικές κατακτήσεις τους.

Ολα αυτά θα λάβουν χώρα στο πλαίσιο του πολυαναμενόμενου Διεθνούς Συνεδρίου Νευροεπιστημών (FFRM) που διοργανώνεται κάθε δύο χρόνια από την Ευρωπαϊκή Ομοσπονδία Εταιρειών για τις Νευροεπιστήμες (FENS) και τις εθνικές επιστημονικές Εταιρείες Νευροεπιστημών και διεξάγεται για πρώτη φορά στην Ελλάδα.

«Ειδικά το φετινό συνέδριο προσβλέπει προγραμματικά στην προβολή των νέων ερευνητών ώστε να τους δοθεί η ευκαιρία να παρουσιάσουν τη δουλειά τους από το ίδιο βήμα με τους πιο καταξιωμένους συναδέλφους τους», επισημαίνει με ενθουσιασμό ο Ευστράτιος Κοσμίδης, πρόεδρος της Οργανωτικής Επιτροπής του συνεδρίου και επίκουρος καθηγητής του Τμήματος Ιατρικής του ΑΠΘ, ο οποίος δέχτηκε πρόθυμα να μας μιλήσει για τις εξελίξεις στις νευροεπιστήμες και τη διεθνή βαρύτητα αυτού του συνεδρίου στον τόπο μας.

Αυτό που εντυπωσιάζει όποιον διαβάζει το αναλυτικό πρόγραμμα των εισηγήσεων και των ανακοινώσεων στο συνέδριο είναι ότι σχεδιάστηκε από την οργανωτική επιτροπή με τρόπο ώστε να αντιπροσωπευτούν ακριβοδίκαια όλοι οι τομείς έρευνας του εγκεφάλου: από τη μοριακή και κυτταρική νευροεπιστήμη μέχρι την αναπτυξιακή νευροεπιστήμη, και από τα νευρωνικά κυκλώματα και συστήματα μέχρι τη γνωσιακή και την κλινική νευροεπιστήμη.

Ομως επάξια αντιπροσωπεύονται και οι νέες νευροτεχνολογικές αναζητήσεις της νευρομηχανικής και της υπολογιστικής νευροεπιστήμης.

Ωστόσο, ακόμη πιο εντυπωσιακός είναι ο αριθμός των διεθνώς αναγνωρισμένων ειδικών που συμμετέχουν.

Μεταξύ αυτών ξεχωρίζουν τα ονόματα του νομπελίστα Τζον Ο’Κιφ και του Νίκου Λογοθέτη, ενός από τους πιο δημιουργικούς και επιφανείς Ελληνες νευροεπιστήμονες, διευθυντή ερευνών στο Ινστιτούτο Max Planck.

Για όλα αυτά, όμως, θα μας πει περισσότερα ο νευροβιολόγος και πρόεδρος της Οργανωτικής Επιτροπής Ευ. Κοσμίδης.

«Στην Ελλάδα έχουμε νευροεπιστήμονες με εξαιρετική εκπαίδευση και καριέρα. Δεν μπορούμε όμως να παραγνωρίσουμε το γεγονός πως προβλήματα όπως η υποχρηματοδότηση, οι γραφειοκρατικές αγκυλώσεις, η έλλειψη εξειδικευμένου φορέα αξιολόγησης ερευνητικών προτάσεων και η μικρή και όχι τόσο συνεκτική μάζα επιστημόνων δεν μας επιτρέπουν να βρισκόμαστε στην πρώτη γραμμή των εξελίξεων», υποστηρίζει ο νευρο­επιστήμονας Ευ. Κοσμίδης.

• Την επόμενη εβδομάδα η Θεσσαλονίκη φιλοξενεί το Διεθνές Συνέδριο Νευροεπιστημών. Ποιες είναι οι βασικές θεματικές ενότητες και ποιοι είναι οι πιο επιφανείς ξένοι και Ελληνες σύνεδροι που θα μιλήσουν;

Tο διεθνές συνέδριο Νευροεπιστημών FENS-Featured Regional Meeting (FFRM), το οποίο φιλοξενούμε από τις 7 ώς τις 10 Οκτωβρίου στο συνεδριακό κέντρο «Ιωάννης Βελλίδης», αποτελεί συνέδριο-θεσμό που διοργανώνεται κάθε δύο χρόνια από την Ευρωπαϊκή Ομοσπονδία Εταιρειών για τις Νευροεπιστήμες (FENS).

Τη διοργάνωση για το 2015 έχουμε αναλάβει από κοινού η Ελληνική Εταιρεία Νευροεπιστημών μαζί με τις αντίστοιχες του Ισραήλ και της Σερβίας.

Η υποψηφιότητα της Θεσσαλονίκης επιλέχθηκε μέσα από μια άκρως ανταγωνιστική διαδικασία και προφανώς η επιλογή της πόλης μας από τις τρεις προαναφερθείσες χώρες μόνο τυχαία δεν ήταν.

Η Θεσσαλονίκη είναι ο τόπος που μπορεί να ενώσει τους πολιτισμούς της Ελλάδας, του Ισραήλ και της Σερβίας και να εκφράσει την κοινή αγωνία των λαών τους για πρόοδο και διάκριση.

Η διεθνής οργανωτική επιτροπή του συνεδρίου κατάρτισε ένα επιστημονικό πρόγραμμα που θα φέρει στη χώρα μας περισσότερους από 170 διαπρεπείς νευροεπιστήμονες από όλο τον κόσμο. Οι θεματικές ενότητες καλύπτουν σχεδόν όλο το φάσμα των νευροεπιστημών.

Η ανταπόκριση των συναδέλφων από τη χώρα και το εξωτερικό ήταν συγκινητική και η ποιότητα του επιστημονικού προγράμματος ξεπέρασε τις προσδοκίες μας. Είμαστε ιδιαίτερα ικανοποιημένοι και από τη συμμετοχή νέων επιστημόνων στους οποίους και εστιάσαμε στο συνέδριο αυτό.

Φροντίσαμε να τους φέρουμε στο ίδιο βήμα με τους καταξιωμένους συναδέλφους τους. Το στίγμα βέβαια του συνεδρίου θα το δώσουν οι κεντρικοί και πιο επιφανείς ομιλητές που εκπροσωπούν ισοβαρώς τους βασικούς θεματικούς πυλώνες των νευροεπιστημών.

Η πλέον αναμενόμενη ανακοίνωση είναι αυτή του κατόχου του Βραβείου Νόμπελ Φυσιολογίας-Ιατρικής για το 2014, καθηγητή του Πανεπιστημίου UCL Τζον Ο’Κιφ (John O’Keefe).

Θα είναι μία εκδήλωση ανοιχτή για το κοινό στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Περιττό να αναφέρουμε ότι η παρουσία ενός επιστήμονα βραβευμένου με Νόμπελ αποτελεί ύψιστη τιμή για ένα συνέδριο.

Ο Τζον Ο’Κιφ θα παρουσιάσει τις συναρπαστικές ανακαλύψεις του αναφορικά με το σύστημα πλοήγησης του εγκεφάλου, αλλά είμαι σίγουρος ότι θα μας μιλήσει και για τα μελλοντικά ερευνητικά του σχέδια.

Είναι ένας άνθρωπος με απίστευτα ανήσυχο πνεύμα και νεανική διάθεση για έρευνα.

Η παρουσία του Νίκου Λογοθέτη, ενός από τους επιφανέστερους εκπροσώπους μας στο εξωτερικό, διευθυντή στο Ινστιτούτο Max Planck του Tübingen στη Γερμανία, μας τιμά και μας κάνει υπερήφανους.

Ο κ. Λογοθέτης είναι ένας από τους κορυφαίους επιστήμονες παγκοσμίως στον χώρο της Λειτουργικής Μαγνητικής Τομογραφίας (fMRI) και θα μας παρουσιάσει τα αποτελέσματα της έρευνάς του για την αποσαφήνιση των μηχανισμών της μάθησης στον ανθρώπινο εγκέφαλο.

Θα παρουσιαστεί επίσης η πρόοδος που έχει συντελεστεί στο «Human Brain Project», το πρωτοποριακό αυτό εγχείρημα που στοχεύει στη δημιουργία ενός μαθηματικού αναλόγου του ανθρώπινου εγκεφάλου, δηλαδή την προσομοίωσή του μέσω υπερ-υπολογιστών!

Τη σχετική ανακοίνωση θα κάνει ο Sean Hill του Πανεπιστημίου EPFL της Ελβετίας, από τους βασικούς συντονιστές αυτού του προγράμματος.

Από τα θέματα με έντονο ιατρικό-θεραπευτικό ενδιαφέρον θα είναι η εισήγηση του Evan Snyder από το Ινστιτούτο Sanford-Burnham Medical Research των ΗΠΑ.

Ο κ. Snyder είναι πρωτοπόρος στον χώρο της Αναγεννητικής Ιατρικής και θα μας ανακοινώσει τα ελπιδοφόρα αποτελέσματα από τη χρήση των βλαστικών κυττάρων στις νευροεκφυλιστικές νόσους.

Τέλος, στον αναδυόμενο κλάδο της νευροοικονομίας, η Carmen Sandi του Πανεπιστημίου EPFL της Ελβετίας θα αναφερθεί στα αποτελέσματα των ερευνών της για την κατανόηση των λειτουργιών του εγκεφάλου που επηρεάζουν και εμπλέκονται ενεργά στη λήψη οικονομικών αποφάσεων.

Πιστεύουμε ότι η συγκεκριμένη ομιλία θα έχει απήχηση και πέρα από το εξειδικευμένο κοινό του συνεδρίου.

• Οι νευροεπιστήμες είναι σήμερα αναμφίβολα ο παραγωγικότερος τομέας της σύγχρονης επιστήμης. Ποια είναι όμως η κατάσταση των σχετικών ερευνών στην Ελλάδα;

Οι νευροεπιστήμες είναι πράγματι από τους παραγωγικότερους χώρους των θετικών επιστημών. Γεγονός που, εδώ και χρόνια, και εσείς ο ίδιος αναδεικνύετε συστηματικά στον τόπο μας με το πολύτιμο ενημερωτικό σας έργο. Κινητήρια δύναμη αυτών των ερευνών είναι το πανανθρώπινο και διαχρονικό ενδιαφέρον για το ερώτημα: πώς λειτουργεί ο ανθρώπινος εγκέφαλος;

Το ερώτημα αυτό αποτελεί το τελευταίο σύνορο της επιστήμης καθώς ο εγκέφαλος είναι και θα παραμείνει το μόνο εργαλείο για τη διερεύνηση όλων των θεμελιωδών ερωτημάτων μας.

Η προκλητικότητα του εγχειρήματος και η σισύφεια προσπάθεια που απαιτείται έχουν προσελκύσει στις Νευροεπιστήμες κορυφαίους επιστήμονες από τους πιο διαφορετικούς κλάδους, και η εντυπωσιακή πρόοδος των ερευνών είναι ο καρπός αυτής της διεπιστημονικής προσέγγισης.

Επίσης, το μεγάλο κλινικό ενδιαφέρον και η προοπτική ανάπτυξης νέων θεραπειών για τις παθολογίες του ανθρώπινου εγκεφάλου συμβάλλουν στην εξασφάλιση υψηλών κονδυλίων για τη χρηματοδότηση της νευροβιολογικής έρευνας σε παγκόσμιο επίπεδο.

Στην Ελλάδα υπάρχουν αρκετές νησίδες αριστείας, καθώς έχουμε νευροεπιστήμονες με εξαιρετική εκπαίδευση και καριέρα στην Ελλάδα και στο εξωτερικό τόσο στα πανεπιστήμια όσο και στα ερευνητικά μας κέντρα. Εξάλλου, η ελληνική παρουσία θα είναι έντονη και ιδιαίτερα ποιοτική στο συνέδριο!

Δεν μπορούμε όμως να παραγνωρίσουμε το γεγονός πως προβλήματα όπως η υποχρηματοδότηση, οι γραφειοκρατικές αγκυλώσεις, η έλλειψη εξειδικευμένου φορέα αξιολόγησης ερευνητικών προτάσεων και η μικρή και όχι τόσο συνεκτική μάζα επιστημόνων δεν μας επιτρέπουν να βρισκόμαστε στην πρώτη γραμμή των εξελίξεων.

Γίνεται πάντως μια αξιόλογη προσπάθεια από την Ελληνική Εταιρεία Νευροεπιστημών προς την κατεύθυνση αντιμετώπισης αυτών των προβλημάτων.

• Πριν από μερικά χρόνια η Ευρωπαϊκή Επιτροπή και το αμερικανικό Κογκρέσο αποφάσισαν να επενδύσουν δισεκατομμύρια σε δύο πολυετή και πολυδάπανα προγράμματα «χαρτογράφησης» του ανθρώπινου εγκεφάλου: η Ευρώπη με το «Πρόγραμμα Ανθρώπινος Εγκέφαλος» (Human Brain Project) και οι ΗΠΑ με την «Πρωτοβουλία Εγκέφαλος» (BRAIN Initiative). Πού ακριβώς στοχεύουν και πόσο έχουν προχωρήσει αυτά τα φιλόδοξα προγράμματα;

Εχετε δίκιο. Πρόκειται όντως για δύο πολύ φιλόδοξα προγράμματα. Το «BRAIN Initiative» διευθύνεται από το Εθνικό Ιδρυμα Ερευνών των ΗΠΑ και η χρηματοδότησή του ανήλθε περίπου στα 127 εκατομμύρια δολάρια μόνο για τη διετία 2014-2015.

Το «Human Brain Project» (ΗΒΡ) της Ευρωπαϊκής Επιτροπής χρηματοδοτήθηκε με περίπου 1,2 δισ. ευρώ για τη δεκαετία 2013-2023 και έχει ως συντονιστές ερευνητές από το EPFL της Ελβετίας.

Θα έλεγα ότι κοινός τόπος των δύο προγραμμάτων είναι η ενοποίηση της πληθώρας των δεδομένων που έχουν προκύψει τις τελευταίες δεκαετίες σχετικά με τον εγκέφαλο.

Ειδικά κατά την τελευταία δεκαπενταετία, η αποκρυπτογράφηση του ανθρώπινου γονιδιώματος, η αλματώδης αύξηση της διακριτικής ικανότητας των νευροαπεικονιστικών τεχνικών, η δυνατότητα ελέγχου της συμπεριφοράς των νευρικών κυττάρων με την τεχνολογία της οπτικογενετικής και η άμεση αλληλεπίδραση του εγκεφάλου με τον ηλεκτρονικό υπολογιστή, έχουν αυξήσει εκθετικά την ποσότητα των δεδομένων και συνεπώς τον κατακερματισμό της γνώσης.

Παραδοσιακά, ένα από τα μεγάλα προβλήματα των Νευροεπιστημών είναι η απουσία μιας συνεκτικής θεωρίας για τον εγκέφαλο.

Ενώ δηλαδή έχουμε φτάσει σε ένα ικανοποιητικό επίπεδο κατανόησης των επιμέρους συστημάτων, δεν διαθέτουμε συνολική θεωρία-οδηγό. Τα δύο αυτά προγράμματα στοχεύουν στη σύνθεση των ετερογενών δεδομένων ώστε να προκύψει μια τέτοια θεωρία.

Το ευρωπαϊκό πρόγραμμα HBP προχωρά μάλιστα ένα βήμα παραπέρα υποσχόμενο τη μαθηματική προσομοίωση ολόκληρου του ανθρώπινου εγκεφάλου με τη χρήση υπερ-υπολογιστών.

Μέσα στο 2015 και τα δύο προγράμματα ανακοίνωσαν αποτελέσματα, με πιο εντυπωσιακά για το μεν αμερικανικό «BRAIN Initiative» τον επιλεκτικό φαρμακολογικό έλεγχο της συμπεριφοράς του πειραματόζωου με την τεχνική DREADDs (designer receptors exclusively activated by designer drugs), για το δε ευρωπαϊκό HBP την ανάπτυξη ενός «εικονικού ποντικού» συνδυάζοντας δύο υπολογιστικά προγράμματα: ένα για την προσομοίωση του εγκεφάλου του ποντικού και ένα για το «εικονικό» σώμα του.

Πάντως ειδικά για το ΗΒΡ μέρος της επιστημονικής κοινότητας έχει εκφράσει σοβαρές αντιρρήσεις με τη μορφή ανοιχτής επιστολής στην οποία εκατοντάδες ερευνητές αμφισβητούν κατά πόσον είναι υλοποιήσιμος ο κεντρικός στόχος του προγράμματος, δηλαδή η προσομοίωση ολόκληρου του εγκεφάλου.

Επίσης, από πολλούς επικρίνεται η στρατηγική απόφαση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής να χρηματοδοτήσει ένα τόσο φιλόδοξο -και άρα με υψηλές πιθανότητες αποτυχίας- πρόγραμμα, στερώντας πόρους από άλλες ερευνητικές προτάσεις.

Πρόσφατα μάλιστα, ειδική επιτροπή επέβαλε αλλαγές στον τρόπο διαχείρισης του προγράμματος. Καταλαβαίνετε ότι στο συνέδριο αναμένεται με μεγάλο ενδιαφέρον η συζήτηση που θα γίνει μετά τη σχετική ομιλία του Sean Hill, ενός εκ των συντονιστών του HBP!

• Βασιζόμενοι στην εντυπωσιακή πρόοδο των νευροεπιστημών ορισμένοι ειδικοί υποστηρίζουν ότι τα ιδιαίτερα υποκειμενικά χαρακτηριστικά μας ή η προσωπικότητά μας εξαντλούνται στη νευροβιολογική ή τη νευροπληροφορική περιγραφή του εγκεφάλου μας. Πόσο νόμιμη επιστημονικά είναι αυτή η ακραία αναγωγιστική άποψη; Και πόσο κοινωνικά θεμιτός θεωρείτε ότι είναι ο έλεγχος ή και η βελτίωση των νοητικών μας ικανοτήτων με νευροτεχνολογικά μέσα;

Είναι τόσα τα αναπάντητα ερωτήματα για τον εγκέφαλο που η όποια βεβαιότητα καθίσταται αδύνατη. Η πεποίθησή μου ωστόσο είναι ότι δεν υπάρχει κάτι πέρα από τη νευροβιολογία του εγκεφάλου και ότι η προσωπικότητά μας είναι απόρροια αυτής.

Η βιολογία του εγκεφάλου βρίσκεται σε μία εξόχως δυναμική κατάσταση αλληλεπίδρασης με το εσωτερικό (σώμα) και εξωτερικό περιβάλλον.

Τα ερεθίσματα ερμηνεύονται από, και ενίοτε τροποποιούν, την εγκεφαλική αναπαράσταση του κόσμου, η οποία αποτελεί και την αίσθηση ή την ψευδαίσθηση της πραγματικότητας.

Η προσωπικότητα αντανακλά την πραγματικότητά μας και ως εκ τούτου είναι μοναδική. Η χρήση τώρα νευροτεχνολογικών μέσων για τον έλεγχο και τη βελτίωση των νοητικών μας ικανοτήτων αποτελεί σήμερα αντικείμενο πρωτόλειας και έντονης ερευνητικής δραστηριότητας.

Η νευροτεχνολογία αποτελεί βέβαια πνευματικό τέκνο του εγκεφάλου, και ενδεχομένως ένα μέσο για να αυξήσει ακόμα περισσότερο τις ικανότητές του.

Για το θεμιτό ή μη δεν θα αποφανθώ, προσωπικά με συναρπάζει ο χώρος, απλά να υπενθυμίσω ότι ο εγκέφαλος έχει κάνει αντίστοιχα ή και μεγαλύτερα άλματα στο παρελθόν. Γιατί να φοβηθούμε τα επόμενα;

Ποιος είναι

O Ευστράτιος Κ. Κοσμίδης είναι επίκουρος καθηγητής στο Εργαστήριο Φυσιολογίας της Ιατρικής Σχολής του ΑΠΘ. Το 2002 αναγορεύτηκε διδάκτορας του Πανεπιστημίου Pierre et Marie Curie (Paris 6) στο Παρίσι.

Αντικείμενο της διδακτορικής του διατριβής ήταν η Υπολογιστική Νευροεπιστήμη, με επιβλέποντα τον καθηγητή Jean-François Vibert.

Κατόπιν εργάστηκε ως μεταδιδάκτορας, αρχικά, και ως βοηθός ερευνητής αργότερα στο Πανεπιστήμιο Yale των ΗΠΑ στο εργαστήριο του καθηγητή Lawrence B. Cohen.

Εκτός από πολυάριθμα πρωτότυπα επιστημονικά άρθρα, έχει γράψει ένα βιβλίο στα γαλλικά με τίτλο «Ο θόρυβος στο κεντρικό νευρικό σύστημα», που κυκλοφόρησε το 2012.