«Χρειαζόμαστε πράσινο και θα το κερδίσουμε»

Η πυρκαγιά που εκδηλώθηκε τη νύχτα της Τρίτης 1η Απριλίου στα Ανω Πατήσια δυστυχώς δεν ήταν πρωταπριλιάτικο αστείο. Επληξε ανεπανόρθωτα την Ελληνική Εριουργία, ένα εμβληματικό κτιριακό συγκρότημα βιομηχανικής ιστορίας της βορειοδυτικής Αθήνας, μια σύνθεση ιδιαίτερου αρχιτεκτονικού ενδιαφέροντος, έναν μάρτυρα πολλών ιστορικών γεγονότων του 20ού αιώνα και έναν τροφοδότη της ταξικής και κοινωνικοπολιτικής διάρθρωσης της γύρω περιοχής.

Οι κάτοικοι πανικοβλήθηκαν μέσα στο σκοτάδι, πολλοί φοβήθηκαν την επέκταση της φωτιάς προς τα σπίτια τους, η γειτονιά τους έδειξε ξαφνικά σαν κρανίου τόπος, επί τρεις μέρες οι αναθυμιάσεις επιβάρυναν σοβαρά τις συνθήκες στην περιοχή και επηρέασαν τρομερά όσους ήδη αντιμετώπιζαν αναπνευστικά προβλήματα ή άλλες ασθένειες.

Οι φλόγες της αποπνικτικής συντριβής -πικρό οξύμωρο- έγιναν και καταλύτης εξελίξεων. Αρχές και φορείς που δεν το σκόπευαν επέσπευσαν την ανάληψη των ευθυνών τους. Ολοι μίλησαν επιτέλους για τον ελέφαντα στο δωμάτιο: το μέλλον τής επί χρόνια εγκαταλειμμένης στην τύχη της Εριουργίας. Πάνω απ’ όλα όμως το συμβάν ευαισθητοποίησε τους κατοίκους των Πατησίων να βγουν (και πάλι) στον δρόμο και να διεκδικήσουν έναν μεγάλο πνεύμονα βλάστησης σε εκείνη την περιοχή του δήμου που ίσως υπέστη περισσότερο από όλες τις άλλες τις καταστροφικές συνέπειες της ατελείωτης υπερδόμησης των περασμένων δεκαετιών.

Δικαίωμα στην ανάσα

Την Κυριακή 6 Απριλίου κάτοικοι από τη γύρω περιοχή και ευρύτερα από τα Πατήσια έπειτα από κάλεσμα της «Επιτροπής Κατοίκων για την Εριουργία» πραγματοποίησαν συγκέντρωση διαμαρτυρίας επί της οδού Αγίου Αντωνίου έξω από την είσοδο του συγκροτήματος.

Στις τοποθετήσεις τους κάποιοι απέδωσαν ανοιχτά την πυρκαγιά σε σχέδιο εμπρησμού, άλλοι έκαναν λόγο για διαχρονική αδιαφορία των αρμόδιων αρχών και για πιθανές σκοπιμότητες ανέγερσης νέων πολυκατοικιών από κατασκευαστές. Αναφέρθηκε εξάλλου ότι τα ξερά χόρτα και τα υπόλοιπα εύφλεκτα υλικά του χώρου ήταν θέμα χρόνου να οδηγήσουν σε μια τέτοια εξέλιξη, αλλά και ότι πριν από περίπου 10 μέρες είχε ξαναμπεί φωτιά στο ίδιο σημείο και είχε τεθεί υπό έλεγχο. Κάποιοι έσπευσαν να καταλογίσουν την τελευταία φωτιά σε μετανάστες, για τους οποίους είπαν πως καταπάτησαν τον χώρο και πως διέμεναν μέσα. Τον ισχυρισμό αυτό όμως έδειξε να τον προσπερνά η πλειονότητα των παρόντων, καθώς δεν αποδείχτηκε από κανένα στοιχείο.

Ολοι πάντως συμφώνησαν σε ένα κοινό αίτημα: να μετατραπεί ολόκληρο το γεωτεμάχιο με τα επ’ αυτού κτίρια σε εγκαταστάσεις για ωφέλιμη συλλογική χρήση. Σε χώρο πρασίνου και σε χώρο πολιτισμού, ίσως πάρκο βιομηχανικής ιστορίας. «Ζητούμε άμεση αποκατάσταση και αξιοποίηση όλων των διατηρητέων κτιρίων του συγκροτήματος και διαμόρφωση όλης της έκτασης σε Πολιτιστικό Πάρκο για δημόσια χρήση» ανέφεραν χαρακτηριστικά.

Από γενιά σε γενιά

Το να αποκτήσουν έναν τόσο μεγάλο χώρο πρασίνου και πολιτισμού στο συγκεκριμένο σημείο είναι ο ευσεβής αλλά… πικραμένος πόθος των κατοίκων της περιοχής εδώ και πολλές δεκαετίες και το πάγιο αίτημά τους κάθε φορά που συσπειρώνονται και επαναφέρουν το ζήτημα.

Η Ειρήνη Μπράνη, συνταξιούχος τραπεζικός νομικός και κάτοικος της περιοχής, είπε συγκινημένη στην «Εφ.Συν.»: «Από την οικογένειά μου στα Πατήσια ήρθε πρώτη η γιαγιά μου όταν ήταν νέα ως εσωτερική μετανάστρια από τη Νάξο. Ετσι μεγαλώσαμε εδώ ακριβώς τόσο η μητέρα μου όσο και εγώ. Την υπόσχεση ότι δίπλα μας μια μέρα θα έχουμε ένα μεγάλο ωραίο πάρκο για να παίζουμε την άκουσα για πρώτη φορά από τη γιαγιά μου όταν ήμουν παιδάκι 4 ετών. Τόσες δεκαετίες μετά, και παρά τους τόσους αγώνες που μεσολάβησαν, δεν έχω αξιωθεί να τη δω να γίνεται πραγματικότητα. Αυτή τη φορά όμως είμαστε αποφασισμένοι, δεν πρόκειται να υποχωρήσουμε ώσπου να ικανοποιηθεί το αίτημά μας. Χρειαζόμαστε πράσινο και θα το κερδίσουμε».

Ο Μανόλης Αθανασάκης, δρ φυσικός στη μέση εκπαίδευση και αντιπρόεδρος του Συλλόγου «Πολίτες της Ριζούπολης» από την ακριβώς διπλανή γειτονιά, ξεκαθαρίζει: «Σε όλη αυτή την περιοχή υπάρχει μεγάλη ανάγκη για χώρους πρασίνου, πολιτισμού, χώρους που θα κάνουν συλλογικό καλό στους πολίτες και τις δραστηριότητές τους. Το να εντοπίσουμε ποιο ακριβώς είναι το νομικό εμπόδιο και να ζητήσουμε την αντιμετώπισή του με τη μία ή την άλλη νομική μέθοδο δεν είναι δική μας δουλειά ως κατοίκων. Είναι όμως δική μας δουλειά το να υπενθυμίσουμε προς την πολιτεία και τις Αρχές ότι ζητάμε να μετατραπεί επιτέλους το συγκρότημα σε χώρο πρασίνου και πολιτισμού για τη βιοτική και περιβαλλοντική βελτίωση της περιοχής μας».

Η ιστορία του εμβληματικού συγκροτήματος

Το βιομηχανικό συγκρότημα της Ελληνικής Εριουργίας οικοδομήθηκε το 1914 σε οικόπεδο 20 στρεμμάτων, το οποίο απέκτησαν οι αδελφοί Κυρκίνη στη θέση «Αλυσίδα» στο τέλος της περιοχής των Πατησίων. Οι ίδιοι είχαν δραστηριοποιηθεί στην περιοχή επιχειρηματικά από το 1910. Το 1919 ο Νίκος Κυρκίνης αγόρασε άλλη έκταση στους Ποδαράδες της Νέας Ιωνίας για την εγκατάσταση του πλυντηρίου και του βαφείου της Εριουργίας και δύο χρόνια αργότερα, παράλληλα με την κατασκευή του νέου υφαντηρίου στο οικόπεδο της Εριουργίας, ίδρυσε την «Ελληνική Μεταξουργία». Ακολούθησε το 1925 η κατασκευή του εργοστασίου της ταπητουργίας και έναν χρόνο αργότερα, το 1926, η ίδρυση της «Βαμβακουργίας». Το 1926 οι ανεξάρτητες μεταξύ τους επιχειρήσεις «Ελληνική Μεταξουργία Α.Ε.» και «Ηλεκτροβιομηχανική Α.Ε.» συγχωνεύτηκαν δημιουργώντας μια ενιαία επιχείρηση με την επωνυμία «Ελληνική Εριουργία Α.Ε.».

Στη συγκεκριμένη περίοδο η άνω περιοχή των Πατησίων, το Ηράκλειο και οι όμορες τοποθεσίες, οι οποίες κατόπιν ονομάστηκαν Νέα Ιωνία, Νέα Φιλαδέλφεια και Νέα Χαλκηδόνα, κυριολεκτικά γέμισαν από πρόσφυγες οι οποίοι εγκαταστάθηκαν εκεί μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή. Η συντριπτική τους πλειονότητα απασχολήθηκε σε αυτή τη βιομηχανία και στα άλλα πολυάριθμα εργοστάσια της ευρύτερης περιοχής εξαιτίας των οποίων ονομάστηκε χαριτολογώντας «Το μικρό Μάντσεστερ» (ΚΛΕΙΝΟΝ ΑΣΤΥ – Ιστορίες της πόλης, ΕΡΤ, επεισόδιο «Ομάδες προφορικής ιστορίας»).

Λόγω οικονομικών προβλημάτων το 1927 η Εθνική Τράπεζα έγινε κύρια μέτοχος της εταιρείας, η οποία το 1935 πέρασε στην ιδιοκτησία του Θανάση Μποδοσάκη και εισήλθε σε νέα περίοδο άνθησης. Η ακμή ανακόπηκε από τεράστια πυρκαγιά το 1950 στο κλωστήριο της Εριουργίας, η οποία αποτέφρωσε μια νεότερη μεταλλική κατασκευή του συγκροτήματος. Το 1956 το εργοστάσιο της Μεταξουργίας σταμάτησε οριστικά τη λειτουργία του και το 1958 αποφασίστηκε η εκποίηση όλης της περιουσίας του πλην του εργοστασίου στα Πατήσια και του φινιστηρίου στη Νέα Ιωνία.

Το 1959 η Εριουργία ανέστειλε τη λειτουργία της για δύο χρόνια και το 1960 η Βαμβακουργία πουλήθηκε στην «Κλωστήρια Αττικής Α.Ε». Το εργοστάσιο της Εριουργίας επαναλειτούργησε το 1961, υποβλήθηκε το 1979 σε ακόμα μία διακοπή δύο χρόνων, επαναλειτούργησε το 1981 και εν τέλει διέκοψε αμετάκλητα τη λειτουργία του το 1986.

Το 1999 το κτίριο του υφαντηρίου, η υψικάμινος και η πρόσοψη του πρώτου εργοστασίου της Εριουργίας κηρύχθηκαν διατηρητέα νεότερα μνημεία από την αρμόδια Αρχαιολογική Υπηρεσία του υπουργείου Πολιτισμού. Το διηρημένο μισό του γεωτεμαχίου, το οποίο ανήκε στην επιχείρηση, και τα επ’ αυτού κτίσματα αγοράστηκαν από τον τότε Οργανισμό Σχολικών Κτιρίων (ΟΣΚ) -νυν ΚΤιριακές ΥΠοδομές (ΚΤΥΠ) Α.Ε.- για την ανέγερση νέου κτιρίου για το 68ο Γυμνάσιο Αθηνών.

Το έργο, για λόγους που δεν έγιναν επίσημα γνωστοί, δεν εκτελέστηκε ποτέ [Μαρία Δανιήλ, Γιώργος Μαυράκης, ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΡΙΟΥΡΓΙΑ, στο Βακαλοπούλου Μ., Δανιήλ Μ., Λαμπρόπουλος Χ., Φασουράκης Η. (επιμ.), 2017, Βιομηχανικά Δελτία Απογραφής] και η σχολική μονάδα εγκαταστάθηκε σε άλλο κτίριο. Ο οργανισμός σε κάποια μέρη της έκτασής του κατασκεύασε πάρκο και υπαίθριο γήπεδο μπάσκετ και άλλο κομμάτι το εκμίσθωσε για λίγο σε ιδιωτική εταιρεία, η οποία διατήρησε εκεί υπαίθριο πάρκινγκ επί πληρωμή. Η υπόλοιπη διαιρεμένη έκταση, η οποία ανήκε τότε στη δημόσια «ΠΥΡΚΑΛ» -σήμερα κατόπιν διαδοχικών μεταβιβάσεων ανήκει στην, επίσης δημόσια, «Ελληνικά Αμυντικά Συστήματα (ΕΑΣ) ΑΒΕΕ»- ενοικιάστηκε για λίγο ως βιομηχανικός χώρος. Εν τέλει σχεδόν όλο το συγκρότημα παρέμεινε εγκαταλειμμένο και γεμάτο σκουπίδια, ξερά χόρτα, άχρηστα αντικείμενα και πολύ εύφλεκτα υλικά, όπως ξύλα, χαρτόνια, ξύλινες οικοσκευές, πλαστικά, φελιζόλ, μπουκάλια με αδιευκρίνιστα «λάδια» κ.λπ., σωριασμένα στους βρόμικους και αχανείς χώρους του πρώην εργοστασίου, τα οποία αποτέλεσαν, όπως ήταν φυσικό, υγειονομική βόμβα και εστία νέων αναφλέξεων.

Ο νομικός γόρδιος δεσμός και... το «Δημόσιο εναντίον Δημοσίου»

Εφτά χρόνια μετά το κλείσιμο του εργοστασίου, το 1993, ο Δήμος Αθηναίων χαρακτήρισε για πρώτη φορά το γεωτεμάχιο χώρο πρασίνου και πεζόδρομο, το 2000 εκδόθηκε η σχετική πράξη απαλλοτρίωσης και το 2004 προσδιορίστηκε αμετάκλητα δικαστικά και το ποσό της αποζημίωσης της ιδιοκτήτριας, δηλαδή της τότε πλέον υπό εκκαθάριση και ανενεργής παραγωγικά αλλά ακόμα υπαρκτής νομικά Ελληνικής Εριουργίας. Ωστόσο μέχρι και το 2006 ο δήμος παρέλειψε να της καταβάλει το τίμημα, η σχετική προθεσμία έληξε και έτσι η διοίκηση της εταιρείας ζήτησε, και το 2009 πέτυχε δικαστικά, την αναδρομική αναγνώριση της απαλλοτρίωσης ως αυτόματα άκυρης με την αιτιολογία ότι δεν είχε καταβληθεί εμπρόθεσμα το τίμημα το οποίο είχε θεσπιστεί νόμιμα ως θεμελιώδης όρος της. Κανένα νόμιμο μέσο δεν ενεργοποιήθηκε από τον δήμο για την ανάκληση αυτής της ακύρωσης.

Το αποτέλεσμα ήταν να δημιουργηθεί (ακόμα) ένας νομικός γρίφος που αφορούσε υποψήφιο χώρο πρασίνου της Αθήνας:

● Η μισή έκταση ανήκει σε ανώνυμη εταιρεία.
● Είχε γίνει το πρώτο βήμα για το «πέρασμά» της στον δήμο και τη μετατροπή της σε ελεύθερο χώρο.
● Η διαδικασία αυτού του «περάσματος» δεν είχε ολοκληρωθεί ποτέ.
● Αντιθέτως η ιδιοκτήτρια Α.Ε. με τη δικαστική απόφαση στο χέρι ανέμενε -και ακόμα αναμένει- από τον δήμο να προχωρήσει στην ακριβώς αντίθετη διαδικασία: στον αποχαρακτηρισμό της μισής έκτασης από χώρο πρασίνου με σκοπό τη δομική και εμπορική της εκμετάλλευση.
● Οσες φορές επιχειρήθηκε -σίγουρα μία φορά το 2023 και άλλη μία το 2024- να προχωρήσει ο δήμος στον αποχαρακτηρισμό αυτό, οι κάτοικοι αντιστάθηκαν σθεναρά, πράγμα μάλιστα που το 2024 οδήγησε σε ομόφωνη απόφαση του Συμβουλίου 5ης Κοινότητας εναντίον του αποχαρακτηρισμού.
● Από την άλλη η παράλειψη κλεισίματος της υπόθεσης το 2006 γέννησε νομική εκκρεμότητα, η οποία εμποδίζει και το προχώρημα της δημιουργίας πάρκου.
● Ως αποτέλεσμα το ακίνητο παραμένει επί δεκαετίες «στάσιμο», δηλαδή στην ίδια εγκαταλειμμένη κατάσταση.

Το ενδιαφέρον ωστόσο ιδιαίτερο γνώρισμα της περίπτωσης αυτής είναι ότι και στην «άλλη πλευρά» του γρίφου βρίσκεται το Δημόσιο. Η καθολική διάδοχος της ΠΥΡΚΑΛ «Ελληνικά Αμυντικά Συστήματα (ΕΑΣ) ΑΒΕΕ», εταιρεία με κύριο μέτοχο το Δημόσιο, δεν απέκτησε μόνο την έκταση, άλλα έγινε και η μόνη εναπομείνασα μέτοχος της ίδιας της εταιρείας «Ελληνική Εριουργία Α.Ε.», εκείνης δηλαδή η οποία το 2009 είχε επιτύχει τη δικαστική ακύρωση της απαλλοτρίωσης.

Θα περίμενε λοιπόν κανείς δύο φορείς της ευρύτερης δημόσιας διοίκησης και αυτοδιοίκησης -ο δήμος και η ΕΑΣ- να «τα βρουν» μεταξύ τους σε αυτή τη δικαστική διαφορά πολύ ευκολότερα απ’ ό,τι αν σε αυτήν εμπλεκόταν ένας γνήσιος ιδιώτης, τουλάχιστον όσον αφορά εκείνες τις ενέργειες οι οποίες θα μπορούσαν σταδιακά να μετατρέψουν το ακίνητο σε χώρο πρασίνου και πολιτισμού για τους πολίτες. Κάτι τέτοιο μέχρι στιγμής δεν έχει συμβεί.

Χάρης Δούκας
Να παραδοθεί η έκταση στον δήμο και πάμε για πράσινο, πολιτισμό, εκπαίδευση

Η «Εφ.Συν.» διερωτήθηκε για τις προθέσεις του δημάρχου Αθηναίων, Χάρη Δούκα, για την επόμενη μέρα της Εριουργίας. Ο κ. Δούκας απάντησε τα εξής: «Η βιομηχανική και αρχιτεκτονική μας κληρονομιά μπορεί και πρέπει να θεωρηθεί αναπτυξιακό κεφάλαιο. Είναι αδιανόητο ένα τόσο σημαντικό ιστορικό και πολιτιστικό τοπόσημο όπως το κτίριο της Εριουργίας στα Ανω Πατήσια να παραμένει εγκαταλειμμένο, γεμάτο απορρίμματα και να ξεσπούν εκεί συνεχώς πυρκαγιές, επειδή οι φορείς του Δημοσίου -η ΕΑΣ και η ΚΤΥΠ-, που έχουν την ιδιοκτησία, δεν αναλαμβάνουν τις ευθύνες τους.

Η κατάσταση αυτή δεν μπορεί να συνεχιστεί. Είναι αδιανόητο να κινδυνεύουν οι κάτοικοι και οι περιουσίες τους, επειδή ένας χώρος-σύμβολο της βιομηχανικής κληρονομιάς της πόλης μας έχει αφεθεί στη μοίρα του. Μόνο τους τελευταίους μήνες είχαμε τέσσερις πυρκαγιές, με την τελευταία να προκαλεί τεράστιες ζημιές στο διατηρητέο κτίριο, ενώ απειλήθηκε και η ευρύτερη περιοχή.

Ο Δήμος Αθηναίων έκανε και συνεχίζει να κάνει ό,τι είναι ανθρωπίνως δυνατόν. Ημασταν εκεί με υδροφόρες, προσωπικό και μέσα για να προστατεύσουμε τη γειτονιά, ενώ είχαμε προειδοποιήσει επανειλημμένως τους ιδιοκτήτες και το Υγειονομικό ότι το σημείο έχει μετατραπεί σε εστία μόλυνσης με φθαρτά υλικά και ογκώδη αντικείμενα και πρέπει επειγόντως να καθαριστεί.

Με επιστολή που έστειλα στον υπουργό κ. Πιερρακάκη, τον περασμένο Μάρτιο, ζητώ ξεκάθαρα να μας παραδοθεί η έκταση, ώστε να την αξιοποιήσουμε και να την αναπλάσουμε προς όφελος των πολιτών.

Η Εριουργία μπορεί και πρέπει να αναγεννηθεί. Με σεβασμό στην ιστορική της αξία, με ενιαίο αρχιτεκτονικό σχεδιασμό, και με ήπιες παρεμβάσεις που θα τη μετατρέψουν σε έναν ζωντανό χώρο πρασίνου, πολιτισμού και εκπαίδευσης.

Ο Δήμος Αθηναίων είναι έτοιμος να αναλάβει την ευθύνη για την αποκατάσταση και επαναξιοποίηση αυτού του τόσο πολύτιμου χώρου.

Την ίδια στιγμή η κυβέρνηση πρέπει να συμπεριλάβει στο νομοσχέδιο που ετοιμάζει κίνητρα για την ανακαίνιση των διατηρητέων κτιρίων ανεξαρτήτως χρήσης. Αυτή θα είναι και η πρόταση που θα καταθέσω στο αρμόδιο υπουργείο.

Η βιομηχανική και αρχιτεκτονική μας κληρονομιά μπορεί και πρέπει να θεωρηθεί αναπτυξιακό κεφάλαιο».

ΥΠΟΙΚ
Αποκλείεται η εμπορική χρήση του χώρου

Από την πλευρά τους κύκλοι του υπουργείου Εθνικής Οικονομίας και Οικονομικών σχολίασαν στην «Εφ.Συν.» για το μέλλον της Εριουργίας:

«Σχετικά με τον χώρο της πρώην Εριουργίας το υπουργείο Εθνικής Οικονομίας και Οικονομικών μελετά εναλλακτικές προτάσεις αξιοποίησής του, αναζητώντας την πλέον ωφέλιμη επιλογή για τους πολίτες. Αποκλείοντας οποιαδήποτε εμπορική χρήση, προτεραιότητα είναι η μετατροπή του σε χώρο πρασίνου και η δημιουργία κέντρου δραστηριοτήτων που θα συμβάλει στην ανάπτυξη της τοπικής κοινωνίας. Το επόμενο διάστημα θα ληφθούν οι οριστικές αποφάσεις και θα γίνουν σχετικές ανακοινώσεις».