Οι σωφρονιστικοί υπάλληλοι σε ρόλο νοσηλευτών

Λίγες μόνο ημέρες μετά την κυβερνητική προσπάθεια υποβάθμισης και απαξίωσης του πορίσματος του Συνηγόρου του Πολίτη για το ναυάγιο της Πύλου («Ευθύνες σε οκτώ για την Πύλο», «Εφ.Συν.» 4.2.2025), η Ανεξάρτητη Αρχή επανέρχεται με μια έκθεση-κόλαφο για τις ελληνικές φυλακές και τις συνθήκες διαβίωσης των έγκλειστων ανά τη χώρα.

Η ειδική έκθεση 2022-2023 του Συνηγόρου του Πολίτη ως Εθνικού Μηχανισμού Πρόληψης των Βασανιστηρίων και της Κακομεταχείρισης παρουσιάζει τα ευρήματα δεκάδων αυτοψιών σε χώρους κράτησης καθώς και ειδικότερες δράσεις, θεσμικές παρεμβάσεις και εξελίξεις.

Ειδικότερα, τα αποτελέσματα των αυτοψιών της Ανεξάρτητης Αρχής σε σωφρονιστικά καταστήματα, κρατητήρια της Αστυνομίας, του Λιμενικού Σώματος, προαναχωρησιακά κέντρα κράτησης αλλοδαπών, μονάδες ακούσιας νοσηλείας και προνοιακά ιδρύματα φέρνουν στο φως και πάλι τις διαχρονικές παθογένειες του συστήματος, το οποίο αδιαφορεί για την τύχη των κρατουμένων, προωθώντας το δόγμα της τιμωρίας έναντι του σωφρονισμού.

Στην έκθεση γίνεται λόγος για τη σωφρονιστική νομοθεσία που «διέπεται από τη θεμελιώδη αρχή πως η ποινική αξίωση της πολιτείας εξαντλείται στον καταλογισμό της ποινής και τον προσδιορισμό της διάρκειάς της, η ποινική νομοθεσία υποκύπτει συχνά στον πειρασμό να εξαρτήσει τα δικαιώματα των κρατουμένων από το είδος των αδικημάτων τους προκειμένου να πείσει την κοινή γνώμη για την αποτελεσματικότητα της γενικής πρόληψης. Ανεξαρτήτως πολιτικών ή ιδεολογικών επιλογών, το μείζον αυτό ζήτημα είναι δεκτικό κριτικής υπό το πρίσμα του ισχύοντος νομικού πλαισίου».

Διακρίσεις και εκδίκηση

Ετσι, παρά το γεγονός ότι, σύμφωνα με τον Σωφρονιστικό Κώδικα, απαγορεύεται κάθε δυσμενής διακριτική μεταχείριση των κρατουμένων και κατά την εκτέλεση της ποινής δεν περιορίζεται κανένα άλλο ατομικό δικαίωμά τους, εκτός από την προσωπική ελευθερία, στην πράξη -όπως αναφέρει η έκθεση- «αυτές οι διακηρύξεις σχετικοποιούνται όταν ο ίδιος ο νομοθέτης εξαρτά την απόλαυση δικαιωμάτων των κρατουμένων (όπως η άδεια ή η μεταγωγή σε αγροτικές φυλακές) από τη φύση των εγκλημάτων για τα οποία είχαν καταδικασθεί, αναβαθμίζει αθρόως τη διάρκεια των ποινών χωρίς να συνεκτιμά τη συνακόλουθη υπερπλήρωση των φυλακών και τις συνέπειές της στο επίπεδο διαβίωσης».

Ως προς τα ευρήματα των αυτοψιών, αξίζει να επισημανθεί η διαχρονικότητα των προβλημάτων στα σωφρονιστικά καταστήματα, με επίκεντρο τις συνέπειες του υπερπληθυσμού, την ανεπάρκεια ή και παντελή έλλειψη βασικών υπηρεσιών, την ακαταλληλότητα των υφιστάμενων υποδομών.

Η έκθεση κάνει λόγο για «ολοσχερή αδυναμία αντιμετώπισης των δυσμενών συνεπειών του υπερπληθυσμού. Οι συνέπειες αυτές είναι εμφανείς τόσο στην κάκιστη κατάσταση των υποδομών όσο και στην ελλιπή εξασφάλιση στοιχειωδών όρων αξιοπρεπούς διαβίωσης (σίτιση, υγιεινή, καθαριότητα, ιδιωτικότητα, αναψυχή). Υπό τις παρούσες συνθήκες και μέχρις ότου υπάρξει ραγδαία αποσυμφόρηση, η κατάσταση στα Σωφρονιστικά Καταστήματα Κορυδαλλού εμφανίζεται μη αναστρέψιμη».

Συνεχίζοντας για το ίδιο κατάστημα, στο οποίο κρατούνταν 1.794 υπόδικοι και καταδικασμένοι (σ.σ. χωρίς ξεχωριστή κατανομή), με επίσημη χωρητικότητα 1.200 θέσεων (σ.σ. ποσοστό πληρότητας 150%), «λόγω του υπερπληθυσμού υπάρχουν περιπτώσεις κρατουμένων που κοιμούνται σε αυτοσχέδια στρώματα από κασόνια», ενώ από τα βασικά προβλήματα των κρατουμένων είναι οι «ελλείψεις στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη, πολύμηνες καθυστερήσεις για να κλειστεί ραντεβού με γιατρό εκτός φυλακής ή για νοσηλεία σε νοσοκομείο καθώς και καθυστερήσεις στην έγκριση και χορήγηση φαρμάκων, ενώ αντίθετα παρατηρείται κατάχρηση στη χορήγηση ψυχοφαρμάκων».

Υπερτιμολόγηση

Παράλληλα, «έντονες ήταν οι διαμαρτυρίες για υπερτιμολόγηση ειδών ατομικής υγιεινής και λοιπών προϊόντων που οι κρατούμενοι αναγκάζονται να αγοράζουν, καθώς και για καθυστερήσεις της Γραμματείας στη διεκπεραίωση αιτημάτων προς τις δικαστικές αρχές», ενώ «οι γενικές κτιριακές συνθήκες, ιδίως δε ο συγχρωτισμός φορέων ηπατίτιδας και φυματίωσης με άλλους κρατούμενους, διευκολύνουν τη διάδοση νόσων».

Πολλά είναι και τα προβλήματα που προκύπτουν, σύμφωνα με την έκθεση, από τις χρόνιες ελλείψεις στην παροχή υπηρεσιών υγείας προς τους κρατούμενους, ιδίως σε ό,τι αφορά την υποστελέχωση με μόνιμο ιατρικό και νοσηλευτικό προσωπικό και την υποκατάσταση του τελευταίου από σωφρονιστικούς υπαλλήλους. Αξίζει να σημειωθεί πως, σύμφωνα με τα στοιχεία του Συνηγόρου του Πολίτη, τo 62% των σωφρονιστικών καταστημάτων δεν διαθέτει κανέναν μόνιμο γιατρό, το 14% δεν έχει καθόλου νοσηλευτικό προσωπικό και το 23% διαθέτει μόλις έναν νοσηλευτή. Μάλιστα, στο 52% των σωφρονιστικών καταστημάτων χρέη νοσηλευτών εκτελούν και σωφρονιστικοί υπάλληλοι.

Οσον αφορά την ψυχική υγεία των κρατουμένων, η οποία από την πανδημία και μετά φαίνεται να έχει κλονιστεί σε μεγάλο βαθμό, το 50% των καταστημάτων δεν διαθέτει κανέναν μόνιμο ψυχολόγο ή ψυχίατρο, την ίδια στιγμή που το 90% των σωφρονιστικών καταστημάτων αναφέρει ότι έχει κρατούμενους που χρήζουν ψυχιατρικής ή ψυχολογικής υποστήριξης, ενώ μόνο το 47% διαθέτει ειδικό χώρο συνεδριών ώστε να διασφαλίζεται η απαιτούμενη εχεμύθεια.

Αξιοσημείωτο είναι πως στο 23% των σωφρονιστικών καταστημάτων δεν λειτουργεί κανένα πρόγραμμα απεξάρτησης, ενώ οι θάνατοι κρατουμένων τα τελευταία πέντε χρόνια ξεπέρασαν τους 100.

Οπως αναφέρεται στην έκθεση, «είναι πράγματι εντυπωσιακός ο βαθμός αυτενέργειας των διευθυντών των σωφρονιστικών καταστημάτων, και μάλιστα όχι σε πεδία στα οποία θα μπορούσε να θεωρηθεί υγιής και εποικοδομητική η ύπαρξη σχετικής ευελιξίας, αλλ’ αντιθέτως σε πεδία στα οποία θα έπρεπε ν’ απαιτείται στοιχειώδης ομοιομορφία. Ζητήματα που άπτονται θεμελιωδών δικαιωμάτων των κρατουμένων, όπως λ.χ. οι προϋποθέσεις και οι συνθήκες του προαυλισμού ή η χρήση των πειθαρχικών κελιών, αλλά και ζητήματα που άπτονται της καθημερινής διαβίωσης και της υγείας των κρατουμένων, όπως λ.χ. η σύνθεση του συσσιτίου (ποιότητα, ποσότητα, ποικιλία, ειδικές δίαιτες ασθενών), φαίνεται πως επαφίενται στη διακριτική ευχέρεια ακαθοδήγητων διευθυντών και υπαλλήλων ή στην υποτιθέμενη παράδοση του ενός ή του άλλου Καταστήματος. Διευθυντές, κοινωνικοί λειτουργοί, ιατροί ή ακόμη και αρχιφύλακες δεν φαίνεται να έχουν έγκυρους και θεσμικά υπεύθυνους συνομιλητές στην κεντρική υπηρεσία και επιλύουν τις απορίες τους συμβουλευόμενοι αλλήλους ή αυτοσχεδιάζοντας».

Κριτική στον Κώδικα

Ειδική μνεία γίνεται και για τον νέο Σωφρονιστικό Κώδικα (ν.4985/2022) ο οποίος με πρωτεργάτη την τότε γ.γ. Αντεγκληματικής Πολιτικής Σοφία Νικολάου και υπ. Προ.Πο. τον Μιχάλη Χρυσοχοΐδη εκβαρβάρισε την έννοια του σωφρονισμού, προάγοντας το δόγμα «νόμος και τάξη» αντί για τον σωφρονισμό, θεωρώντας τα δικαιώματα «προνόμια». Σημειώνεται πως ο Συνήγορος του Πολίτη από τότε είχε καταθέσει τις παρατηρήσεις και τις διαφωνίες του, τις οποίες αναλύει στην τωρινή του έκθεση, αναφορικά με τις μεταγωγές, τις άδειες, τις αγροτικές φυλακές κ.λπ.

«...φαίνεται πως η τιμωρητική έκφανση της ποινής ενδυναμώνεται έναντι του σωφρονιστικού χαρακτήρα του Κώδικα, ο οποίος ωστόσο σκοπό έχει την ομαλή επανένταξη του ατόμου στο κοινωνικό σύνολο», αναφέρεται χαρακτηριστικά στην έκθεση, ενώ σχετικά με τη φωτογραφική διάταξη η οποία κρατάει περισσότερα χρόνια στη φυλακή τον Δημήτρη Κουφοντίνα ο Συνήγορος του Πολίτη τη χαρακτηρίζει «επαχθή».

Αδειες κατά το δοκούν

Την ίδια ώρα, έντονος είναι ο προβληματισμός της Αρχής αναφορικά με τον -κόντρα στην ουσία του σωφρονισμού- ρόλο που παίζει η φύση του αδικήματος του κρατουμένου και πώς αυτή επηρεάζει τις άδειες που δικαιούται. «Για κάποια αδικήματα δεν αποτελεί τυπικό κριτήριο για τη χορήγηση της άδειας ο χρόνος έκτισης και το ύψος της ποινής αλλ’ αυτό το ίδιο το αδίκημα για το οποίο ο κρατούμενος έχει ήδη τιμωρηθεί και τώρα φαίνεται να τιμωρείται εκ νέου μέσω της εκτέλεσης της ποινής που του επιβλήθηκε από το δικαστήριο. Μάλιστα, στις εν λόγω περιπτώσεις δεν προσδιορίζεται καν ποια είναι η τυπική προϋπόθεση που πρέπει να πληρούται ώστε ο κρατούμενος να αιτηθεί άδεια. Ως εκ τούτου, γεννάται το ερώτημα, μήπως εν τέλει καταργούνται τελείως οι άδειες για όσους κατηγορούνται για τα εν θέματι αδικήματα;».

Ακόμα ένα σημείο όπου στέκεται η έκθεση είναι η εγκατάλειψη και η σταδιακή εξάλειψη των αγροτικών φυλακών. «Επιβεβαιώνεται θεαματικά η ανησυχία που είχε διατυπώσει ο Συνήγορος του Πολίτη πως ενώ «οι αγροτικές φυλακές λειτουργούν ανακουφιστικά για τους κρατουμένους και τους εφοδιάζουν με κατάρτιση χρήσιμη για την ομαλή επανένταξή τους στο κοινωνικό σύνολο, (...) ελλοχεύει ο κίνδυνος να οδηγηθούν σε συρρίκνωση και εγκατάλειψη ελλείψει δικαιούχων κρατουμένων», κατάσταση ακόμη περισσότερο αξιοσημείωτη αν συνδυαστεί με τον υπερπληθυσμό σε όλα σχεδόν τα άλλα σωφρονιστικά καταστήματα. Και στα δύο αγροτικά σωφρονιστικά καταστήματα (Κασσάνδρας και Αγιάς) που επισκέφθηκε ο ΕΜΠ, διαπιστώθηκαν σχετικά ικανοποιητικές συνθήκες κράτησης, αλλά ταυτοχρόνως ραγδαία εγκατάλειψη βασικών δραστηριοτήτων, όχι μόνο λόγω ανεπαρκούς αριθμού κρατουμένων αλλά και λόγω υστέρησης στη συντήρηση των πεπαλαιωμένων υποδομών».