Το κρυμμένο κόσμημα

Η παλιά πόλη των Χανίων είναι γνωστή εντός και εκτός συνόρων, αλλά οι φανατικοί λάτρεις της Κρήτης θεωρούν πως το πιο ενδιαφέρον ιστορικό σύνολο του νησιού εντοπίζεται στο Ρέθυμνο, το «κρυμμένο κόσμημα».

Παρά τα γνωστά... τραπεζοκαθίσματα των τουριστικών και εμπορικών κέντρων, η ζώνη που οριοθετείται ανάμεσα στο βενετσιάνικο λιμάνι και τα υπολείμματα του χερσαίου κάστρου αποτελεί ένα ανοιχτό μουσείο της μακραίωνης διαδρομής της τρίτης σε πληθυσμό πόλης του νησιού.

Η σημερινή πόλη είναι χτισμένη πάνω στην αρχαία Ρίθυμνα ή Ριθυμνία, όπως τουλάχιστον μαρτυρούν γραπτά Βενετών και κυρίως αρχαιολογικά ευρήματα.

Στον βραχώδη λόφο του Παλαιοκάστρου εντοπίστηκαν ίχνη που μαρτυρούν την παρουσία του οικισμού από τη νεολιθική εποχή, ενώ λαξευτοί τάφοι στην περιοχή του Μασταμπά πιστοποιούν την ακμή της κατά τα υστερομινωικά χρόνια (1350-1250 π.Χ.).

Οι πλουσιότερες και σαφέστερες μαρτυρίες προέρχονται από επιγραφές και νομίσματα του 4ου και του 3ου αι. π.Χ. τα οποία απεικονίζουν στη μία πλευρά κεφαλή του Απόλλωνα ή της Αθηνάς και στην άλλη θαλασσινά σύμβολα, όπως δελφίνια ή τρίαινα.

Στην εποχή των Πτολεμαίων η πόλη αναφέρεται ως Αρσινόη, ένα όνομα της ελληνικής μυθολογίας που απαντά σε πολλές περιοχές και σε μια πριγκίπισσα της Κρήτης.

Ελάχιστα είναι τα στοιχεία για την πόλη κατά τη βυζαντινή περίοδο, πιθανότατα γιατί πολύ νωρίς πέρασε στην κατοχή των Φράγκων, οι οποίοι το 1204 πούλησαν ολόκληρη την Κρήτη στους Ενετούς έναντι του ευτελούς ποσού των 10.000 αργυρών φράγκων.

Οι Ενετοί παρέμειναν στην πόλη ώς το 1669, όπως αναφέρει ο Ρεθυμνιώτης συγγραφέας Παντελής Πρεβελάκης στο βιβλίο του «Το Χρονικόν μιας Πολιτείας».

Εχει ενδιαφέρον ότι δεν προστάτευσαν την πόλη από τη θάλασσα και τις συνεχείς επιθέσεις του περίφημου Μπαρμπαρόσα (1538), του τρομερού κουρσάρου αλλά και ναυάρχου του οθωμανικού στόλου, αφού προτίμησαν τη χερσαία οχύρωσή της με το κάστρο της Φορτέτζας, που αποτελεί ώς σήμερα το έμβλημα του Ρεθύμνου.

Ο 16ος αιώνας είναι η εποχή της μεγάλης ακμής της πόλης σε όλους τους τομείς, που διακόπηκε βίαια το 1669 με την κατάληψη της Κρήτης από τουρκικά στρατεύματα και συνοδεύτηκε από τις εξεγέρσεις των κατοίκων που σημαδεύτηκαν με σκληρά αντίποινα από την πλευρά των κατακτητών.

Η Λότζια βρίσκεται στη βορειοανατολική πλευρά της κεντρικής πλατείας, η οποία είχε διαμορφωθεί τον 16ο αιώνα κατά τα πρότυπα της Piazzetta της Βενετίας και αποτελούσε ένα ενιαίο σύνολο, μαζί με την κρήνη Ριμόντι και τον πύργο του Ρολογιού που δεν διασώθηκε.

Χτίστηκε κατά την περίοδο 1538-1540 για να στεγάσει, κατά τα ενετικά δεδομένα της εποχής, τη λέσχη των ευγενών.

Στους χώρους της λαμβάνονταν όλες οι σοβαρές αποφάσεις και επιτρέπονταν τα τυχερά παιχνίδια.

Από μορφολογική πλευρά ακολούθησε τα πρότυπα των αντίστοιχων κτιρίων της Βενετίας και του Ηρακλείου, αλλά ενσωματώνει σημαντικά στοιχεία της τοπικής αρχιτεκτονικής, αφού στο Ρέθυμνο η άρχουσα τάξη είχε πολλούς Ελληνες, τους λεγόμενους «αρχοντορωμαίους».

Είχε ανεμπόδιστη θέα προς τη θάλασσα και το ενετικό λιμάνι, αφού τα κτίρια στη βόρεια πλευρά της οδού Αρκαδίου κατασκευάστηκαν αργότερα, κατά την περίοδο της τουρκικής κατοχής (1646-1898), που επίσης κληροδότησε στην πόλη εξαιρετικά δείγματα αρχιτεκτονικής.

Το ιστορικό κτίριο είναι έργο του σπουδαίου αρχιτέκτονα Michele Sanmicheli (1484-1559), που έχει υπογράψει σημαντικά κτίρια της εποχής στη Βενετία, το Μπέργκαμο, την Μπρέσια και τη γενέτειρά του τη Βερόνα.

Ηταν μηχανικός της Ενετικής Δημοκρατίας και με αυτή την ιδιότητα βρέθηκε στην Κρήτη όπου είχε καθοριστικό ρόλο στην περιτείχιση των Χανίων και του Ρεθύμνου.

Η Λότζα έχει τετράγωνη κάτοψη, με τις τρεις πλευρές της ελεύθερες και την τέταρτη να ακουμπά στο κτίριο της Βυζαντινής Εφορείας Αρχαιοτήτων. Κάθε πλευρά στολίζεται από τρία, ίσια μεταξύ τους, τόξα από τα οποία το μεσαίο διαθέτει σκαλιά.

Στηρίζονται και τα τρία σε λιτούς τετραγωνικούς πεσσούς και το μόνο τους στολίδι ήταν τα πολυάριθμα φουρούσια, που φτάνουν τα 22 σε κάθε πλευρά.

Τα ανέβαινε ο τελάλης για να ενημερώσει τους πολίτες για τις αποφάσεις των ενετικών αρχών. Η αρχική στέγη ήταν τετράριχτη και ξύλινη, που αντικαταστάθηκε το 1625 με επίπεδη από «λεπίδες», η οποία στο εσωτερικό στηρίχτηκε σε πεσσούς με κιονόκρανα ιωνικού ρυθμού.

Η αλλαγή αποδίδεται στον Francesco Basilicata, τον κορυφαίο χαρτογράφο της Ενετικής Δημοκρατίας, ο οποίος εκείνη την εποχή βρισκόταν στο Ρέθυμνο και φιλοτέχνησε τον χάρτη της πόλης.

Το 1646, μετά την κατάκτηση της πόλης από τους Τούρκους, η Λότζια μετατράπηκε σε τζαμί που ήταν αφιερωμένο στον πορθητή Χατζή Χουσεΐν. Χτίστηκαν τοίχοι ανάμεσα στα τόξα και προστέθηκε μιναρές στη δυτική πλευρά του κτιρίου, ο οποίος κατεδαφίστηκε το 1930.

Λίγα χρόνια πριν, με την ανταλλαγή περιουσιών ανάμεσα στο ελληνικό και το τουρκικό Δημόσιο, το κτίριο περιήλθε στην ιδιοκτησία της Εθνικής Τράπεζας, η οποία το 1960 το παραχώρησε στην Αρχαιολογική Υπηρεσία.

Τότε απέκτησε την τσιμεντένια στέγη και έγιναν εσωτερικές διαρρυθμίσεις για να στεγαστεί το Αρχαιολογικό Μουσείο ώς την πρόσφατη μεταφορά του σε νέο χώρο, κοντά στην ανατολική πύλη της Φορτέτζας.

Στις δύο ελεύθερες γωνίες των περιμετρικών τόξων της Λότζιας έχουν τοποθετηθεί δύο διακοσμητικά ανθρώπινα κεφάλια, που έχουν και λειτουργικό ρόλο, αφού είναι μια πρωτοποριακή ιδέα του Μ. Sanmicheli να καμουφλάρει τις υδρορρόες, οι οποίες αποστράγγιζαν τα νερά της βροχής από την ξύλινη στέγη. Το ιστορικό κτίριο λειτουργεί ως πωλητήριο γνήσιων αντιγράφων των μουσείων της πόλης.

2. Η κρήνη

Την εποχή που η Λότζια λειτούργησε ως τζαμί οι τουρκικές αρχές είχαν κατασκευάσει στη βάση του μιναρέ μια κρήνη με επιγραφή. Η τελευταία έχει διασωθεί και βρίσκεται στη Βιβλιοθήκη του Ρεθύμνου. Η κρήνη Rimonti κατασκευάστηκε το 1588, είναι η παλαιότερη της πόλης και τροφοδοτείται από την πηγή του Αη Γιάννη του Πρόδρομου.

3. Ανοιχτό μουσείο

Η παλιά πόλη του Ρεθύμνου χαρακτηρίζεται ανοιχτό μουσείο, καθώς, παρά τις καταστροφές που προκλήθηκαν κατά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, διατηρούνται πολλά ενετικά και τουρκικά μνημεία.

Η οδός Αρκαδίου, που περνά μπροστά από τη Λότζια, κρύβει τα ωραιότερα ενετικά αρχοντικά της πόλης. Στη διασταύρωση με την οδό Βίκτωρος Ουγκώ διασώζεται το τζαμί του Καρά Μουσά πασά, που διαμορφώθηκε στη θέση της ενετικής εκκλησίας της Αγίας Βαρβάρας, ενώ στον περίβολό του σώζονται πολλές «μεζαρόπορτες», οι μαρμάρινες στήλες που τοποθετούσαν οι Τούρκοι στους τάφους.