Από τα βάθη του Σουργκούτ...

«Εμφανίζεται και μέσα κι έξω από τις συνελεύσεις

με απαράδεκτο αντιδιεθνιστικό πνεύμα

σε βάρος των αδελφών κομμουνιστικών κομμάτων»

(Απόφαση διαγραφής του Αλέξη Πάρνη, 16/10/1956)

Tο άρθρο που ακολουθεί έχει στόχο την ευσύνοπτη παρουσίαση δύο φακέλων από τα πρώην σοβιετικά (νυν ρωσικά) κρατικά αρχεία: του Νίκου Ζαχαριάδη, γενικού γραμματέα του ΚΚΕ από το 1931 ώς το 1956, και του κομμουνιστή ποιητή και λογοτέχνη Αλέξη Πάρνη που συνδεόταν μαζί του με δεσμούς φιλίας. Η ανάδειξή τους εντάσσεται μεθοδολογικά στην κατηγορία «μικροϊστορία» και είναι ιδιαίτερα χρήσιμη, στον βαθμό που σκιαγραφεί τη μηχανική εξουσίας των κομμουνιστικών κομμάτων και τον τρόπο λήψης πολιτικών αποφάσεων.

Οι χρονιές 1956 και 1957 ήταν καθοριστικές τόσο για τον Αλέξη Πάρνη όσο και για τον πρώην ηγέτη του ΚΚΕ. Η 6η Πλατιά Ολομέλεια της Κεντρικής Επιτροπής (Κ.Ε.) του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδας (11-12 Μαρτίου 1956) αποφάσισε την καθαίρεση του Νίκου Ζαχαριάδη από τη θέση του γενικού γραμματέα της Κ.Ε. ύστερα από εισήγηση της «Διεθνούς Επιτροπής» των εργατικών και κομμουνιστικών κομμάτων Βουλγαρίας, Ουγγαρίας, Πολωνίας, Ρουμανίας, Τσεχοσλοβακίας και Σοβιετικής Ενωσης, κατά την περίοδο εργασιών του 20ού Συνεδρίου του Κομμουνιστικού Κόμματος της Σοβιετικής Ενωσης (ΚΚΣΕ).

Ταυτοχρόνως επικυρώθηκε και η οριστική απομάκρυνση του Νίκου Ζαχαριάδη από το Πολιτικό Γραφείο (Π.Γ.) της Κ.Ε. του ΚΚΕ. Κατά τη διάρκεια της 7ης Πλατιάς Ολομέλειας (19-24 Φεβρουαρίου 1957) ο Νίκος Ζαχαριάδης διαγράφηκε και από την Κεντρική Επιτροπή του ελληνικού κόμματος.

Η σφοδρή αντίθεση και των δύο στις ανωτέρω αποφάσεις είχε σημαντικές επιπτώσεις στον ύστερο βίο τους. Ο Νίκος Ζαχαριάδης οδηγήθηκε στην εξορία (Μποροβιτσί, Σουργκούτ) από τη νέα σοβιετική ηγεσία και ο Αλέξης Πάρνης, μετά τον καλλιτεχνικό θρίαμβο του θεατρικού έργου του «Το νησί της Αφροδίτης» (1960), αφιερωμένο στον αγώνα των Κυπρίων εναντίον των αγγλικών δυνάμεων κατοχής της μεγαλονήσου, δέχτηκε τα πυρά των συντρόφων του προκειμένου να προσυπογράψει την πολιτική καταδίκη του Νίκου Ζαχαριάδη.

Τα ιστορικά έγγραφα που ακολουθούν, και τα οποία δημοσιεύονται για πρώτη φορά στην Ελλάδα, αναφέρονται σε κομβικά στοιχεία του διαθέσιμου αρχειακού υλικού και η παρουσίασή τους δεν αποτελεί ενδελεχή ακαδημαϊκή ανάλυση αυτών των πρωτογενών πηγών. Στόχος του παρόντος άρθρου είναι η ενημέρωση των αναγνωστών και όχι η λεπτομερής επεξεργασία των αρχειακών τεκμηρίων, που θα απαιτούσε διαφορετική μεθοδολογική προσέγγιση.

Ολα τα αποσπάσματα των ιστορικών ντοκουμέντων που ακολουθούν μεταφράστηκαν από τη ρωσική στην ελληνική γλώσσα από τον γράφοντα.

Η διεύθυνση του Ρωσικού Κρατικού Αρχείου Σύγχρονης Ιστορίας (Российский государственный архив новейшей истории, РГАНИ) εξέδωσε σε αυτοτελή τόμο ένα μέρος του ατομικού πολιτικού φακέλου του Νίκου Ζαχαριάδη, ο οποίος αποχαρακτηρίστηκε την τελευταία χρονική περίοδο από τις αρμόδιες κρατικές ρωσικές αρχές. Αξίζει να αναφέρουμε ότι από το 2016 μέχρι σήμερα το Αρχειακό Κέντρο РГАНИ παραμένει κλειστό για τους ιστορικούς ερευνητές.

Το βιβλίο τιτλοφορείται «Νίκος Ζαχαριάδης, ζωή και πολιτική δραστηριότητα: 1923-1973» (Никос Захариадис, жизнь и политическая деятельность 1923-1973, εκδ. Нестор-История, Μόσχα 2017). Η ιστορική έρευνα, η επιμέλεια και η εισαγωγή υπογράφεται από τους ιστορικούς Λ.Α. Βελιτσάνσκαγια και Μ.Γ. Προζουμένσικοφ, υπό την άμεση εποπτεία της διευθύντριας του Κέντρου, Ν. Γκ. Τομιλίνα.

Το βιβλίο είναι τυπωμένο στη ρωσική γλώσσα κι αποτελείται από δύο κύρια μέρη: μια ιστοριογραφική εισαγωγή 16 σελίδων και το αρχειακό τμήμα, όπου παρουσιάζονται 169 σπάνια ιστορικά τεκμήρια για τον πολιτικό βίο του Ζαχαριάδη. Επισυνάπτονται επίσης 13 σελίδες πρωτότυπων φωτογραφικών ντοκουμέντων και τρεις επιπλέον σελίδες με προσωπικές φωτογραφίες του Νίκου Ζαχαριάδη.

Οπως αναφέρουν οι επιμελητές της έκδοσης, ο προσωπικός φάκελος του Νίκου Ζαχαριάδη περιέχει 400 ιστορικά τεκμήρια που ξεπερνούν τις 2.000 σελίδες. Το βιβλίο περιέχει ένα τμήμα αυτών των τεκμηρίων και αποτελεί πολύτιμη συμβολή στη μελέτη της ιστορίας του ελληνικού κομμουνιστικού κόμματος ειδικότερα και της Κομμουνιστικής Διεθνούς (Κ.Δ.) γενικότερα.

«Δεν υπάρχουν ελαττώματα»

Τα πολιτικά κριτήρια δράσης του Νίκου Ζαχαριάδη ήταν άρρηκτα συνδεδεμένα με τις συστηματικές σπουδές που διεξήγαγε στις ανώτατες κομματικές σχολές της Κ.Δ.

Από το 1922 έως το 1924 ο Ζαχαριάδης φοίτησε στο Κομμουνιστικό Πανεπιστήμιο των Εργαζομένων της Ανατολής (Коммунистический университет трудящихся Востока имени И. В. Сталина, γνωστότερο με τα αρχικά ΚΟΥΤΒ). Από το 1924 έως το 1929 βρισκόταν στην Ελλάδα, όπου ανέλαβε καθοδηγητικές θέσεις στην Ομοσπονδία Κομμουνιστικών Νεολαίων Ελλάδας (ΟΚΝΕ). Εν συνεχεία επέστρεψε στη Μόσχα προκειμένου να σπουδάσει στην ανώτατη κομματική σχολή της Κ.Δ.

Το 1931 ανέλαβε την ηγεσία του κόμματος κάτω από συνθήκες που παρουσιάζονται αναλυτικά σε βιβλίο του γράφοντος, το οποίο θα κυκλοφορήσει τον ερχόμενο Φεβρουάριο («Ακρως Απόρρητο. Οι σχέσεις ΕΣΣΔ-ΚΚΕ, 1944-1952», εκδόσεις ΚΨΜ).

Το 1930 οι καθηγητές της Διεθνούς Λενινιστικής Σχολής ανέφεραν ότι ο Δημήτριεφ (πολιτικό ψευδώνυμο του Ζαχαριάδη στο εσωτερικό της Κ.Δ.) «έλυνε τα ζητήματα της ένοπλης εξέγερσης με λενινιστικό τρόπο. Το μάθημα το πέρασε. Μελέτησε σοβαρά και με μεγάλο ενδιαφέρον και πήρε το πιο ενεργό μέρος στην εργασία (της σχολής). Πειθαρχημένος. Θα φανεί χρήσιμος στην τελειοποίηση της οργανωτικής δουλειάς […] Εχει σωστή πολιτική γραμμή, πολιτικά σταθερός. Καλή πολιτική ανάπτυξη. Δύναται να προσεγγίζει τα διεθνή ζητήματα με επαρκή αυτονομία. Είναι σε θέση να συνδυάζει τις θεωρητικές γνώσεις με τα πολιτικά προβλήματα. Πειθαρχημένος» (Никос Захариадис, όπ.π, σ. 27).

Μερικά χρόνια αργότερα, σε μια άκρως απόρρητη αναφορά της 25ης Μαΐου 1935, ο Σίπνερ, ανώτατο στέλεχος της Κομμουνιστικής Διεθνούς^[1], ζητά από τον Πιάτκοφ (Στέλιο Σκλάβαινα)^[2] την πολιτική αξιολόγηση του Νίκου Ζαχαριάδη.

Ο Σκλάβαινας αναφέρει, μεταξύ άλλων, τα εξής: «Είναι καλός στη συνωμοτική δουλειά, έχει ικανότητα να καθοδηγεί και να διαφωτίζει και άλλους. Είναι καλός στη συλλογική εργασία. Διατηρεί δεσμούς με το κόμμα. Είναι ισχυρός στην παράνομη δουλειά. Εχει πολύ μεγάλη οργανωτική εμπειρία. Ο σύντροφος είναι σεβαστός από όλα τα μέλη του καθοδηγητικού μηχανισμού και όλα τα μέλη του κόμματος […] Είναι πολιτικά προετοιμασμένος αλλά δεν μπορεί να έχει κολοσσιαίες θεωρητικές γνώσεις. Σωστά καταπιάνεται με τα ζητήματα, εμβαθύνει, και υιοθετεί σωστή πολιτική θέση. Δεν υπάρχουν ελαττώματα» (όπ.π., σ. 31).

Από τα πιο πάνω καθίσταται σαφές ότι «η προσέγγιση των διεθνών ζητημάτων με επαρκή αυτονομία» ήταν μια συνθήκη sine qua non, την οποία είχε θέσει η Κ.Δ., για την επιλογή των κομμουνιστικών στελεχών της καθοδήγησης των περιφερειακών δυτικών κομμουνιστικών κομμάτων.

Ο ιταλικός φασισμός, η άνοδος του εθνικοσοσιαλισμού στη Γερμανία, ο ισπανικός εμφύλιος πόλεμος και γενικότερα το πρόβλημα της ανάδυσης του φασισμού στην Ευρώπη οδήγησαν την Κ.Δ. στη σταδιακή ανάδειξη σκληραγωγημένων κομμουνιστικών στελεχών τα οποία θα ήταν σε θέση να λειτουργήσουν υπό οιοδήποτε καθεστώς, παρανομίας, διώξεων κ.λπ., δίχως να κλονιστούν.

Αμεσος στόχος: η πάλη εναντίον του φασισμού και η προώθηση της γενικής πολιτικής κατεύθυνσης της Κ.Δ. Υπό αυτή την έννοια η ανάδειξη του Νίκου Ζαχαριάδη στην ηγεσία του ΚΚΕ αποτέλεσε μια επιτυχία της Κ.Δ., καθώς παρά την οργανωτική αποσάθρωση του κομμουνιστικού κόμματος κατά την περίοδο Μεταξά, η πολιτική του δυναμική αλλά και επιρροή (ως έκφραση και των συνακόλουθων συνδικαλιστικών διεκδικήσεων) παρέμενε αρκετά ισχυρή, όπως τουλάχιστον αποδεικνύει ο ρόλος του ΚΚΕ εντός του ΕΑΜ κατά τα ύστερα χρόνια της Εθνικής Αντίστασης.

Η σχετική αυτονομία του Νίκου Ζαχαριάδη απέναντι στην Κ.Δ. και τη Μόσχα (γράμμα του Οκτωβρίου 1940, θεωρία «δύο πόλων», μη συμμετοχή στις εκλογές του 1946, για να αναφερθούμε στις πιο χαρακτηριστικές περιπτώσεις) δεν σχετιζόταν αποκλειστικά και μόνο με ίδια στοιχεία του χαρακτήρα του αλλά και με τη συγκεκριμένη μόρφωσή του, την κομμουνιστική τεχνική γνώση του και τους ευρύτερους πολιτικούς στόχους της Κ.Δ.

Η σχετική πολιτική αυτονομία του Νίκου Ζαχαριάδη, όπως αυτή εκφράστηκε στην πολιτική του στην Ελλάδα, δεν ήταν, με τη στενή έννοια, μια πράξη «απείθειας»· τουναντίον, αποτελούσε αντανάκλαση της ανώτατης πολιτικής εκπαίδευσής του στη Μόσχα και εγγραφόταν στους κανόνες αυξημένης λειτουργικής τυπικής ισχύος της Κ.Δ. και των πανεπιστημιακών σχολών της.

Το ρήγμα της Τασκένδης

Μετά το πέρας του ελληνικού εμφύλιου πολέμου τα ένοπλα τμήματα του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας (ΔΣΕ), ύστερα από έγκριση της ανώτατης σοβιετικής ηγεσίας και προσωπικά του Στάλιν, εγκαταστάθηκαν στην Τασκένδη του Ουζμπεκιστάν.

Η σύγκρουση των Ελλήνων κομμουνιστών κατά τη δεκαετία του 1950 και αργότερα στην Τασκένδη και η δημιουργία δύο αντιμαχόμενων πολιτικών «παρατάξεων», των αποκαλούμενων (κατά την εγχώρια κομματική ορολογία) «ζαχαριαδικών» και «αντιζαχαριαδικών», εγγραφόταν στη γενικότερη προσπάθεια «αποσταλινοποίησης» του Κομμουνιστικού Κόμματος Σοβιετικής Ενωσης (ΚΚΣΕ), διαδικασία η οποία εντάθηκε μετά το 20ό Συνέδριο του ΚΚΣΕ το 1956.

Η «αποζαχαριαδοποίηση» ήταν έκφραση της νέας σοβιετικής πολιτικής που στρεφόταν κατά της «σταλινικής» παράδοσης διακυβέρνησης, τόσο στο πολιτικό αλλά εν πολλοίς και στο οικονομικό πεδίο. Εχει πλέον αποδειχτεί ιστορικά η εμπλοκή της ανώτατης ηγεσίας του ΚΚΣΕ στην πορεία εξέλιξης των γεγονότων στην Τασκένδη^[3].

Το ζητούμενο για τους Σοβιετικούς ήταν να παρουσιαστεί η απομάκρυνση Ζαχαριάδη από την ηγεσία του ΚΚΕ ως αίτημα της πλειοψηφίας των μελών του ΚΚΕ.

Επ’ αυτού ξέσπασαν σφοδρές συγκρούσεις στην κοινότητα των Ελλήνων πολιτικών προσφύγων της Τασκένδης, οι οποίες οδήγησαν επί της ουσίας στη «σιωπηρή» διάσπαση του ΚΚΕ, που εισερχόταν σε περίοδο παρατεταμένης κρίσης, τουλάχιστον στο πλαίσιο των κοινοτήτων-πολιτειών της Τασκένδης.

«Ηθική πώρωση»

Σε αυτό το σημείο αξίζει να επιχειρήσουμε τη σύγκριση του ατομικού φακέλου του Ζαχαριάδη με τον αντίστοιχο του Αλέξη Πάρνη. O Αλέξης Πάρνης, σύμφωνα με το βιογραφικό του σημείωμα, γεννήθηκε την 26/4/1924 στον Πειραιά.

«Από το 1942 έως το 1944 εργάστηκε συνωμοτικά […] και ενεργά πήρε μέρος στις μάχες κατά των Γερμανών κατακτητών. Το 1944 συμμετείχε στις μάχες των Δεκεμβριανών εναντίον της επέμβασης των Βρετανών […] Από το 1946 έως το 1949 βρισκόταν στο ΔΣΕ […] και ενεργά συμμετείχε στις πολεμικές επιχειρήσεις. Από το 1949 έως το 1951 βρισκόταν ως μετανάστης στην ΕΣΣΔ, ως επαναστάτης πολιτικός πρόσφυγας και ανέλαβε κομματικές εργασίες εντός της κοινότητας (των Ελλήνων πολιτικών προσφύγων) της Τασκένδης. Την 1η Νοεμβρίου 1951 έγινε φοιτητής του Λογοτεχνικού Ινστιτούτου Γκόρκι της Μόσχας».^[4] 

Πριν προχωρήσουμε, αξίζει ν’ αναφερθεί ότι ο γράφων παρέδωσε πρόσφατα τον φάκελο του Αλέξη Πάρνη στον ίδιο. Το εν λόγω αρχειακό υλικό απόκειται στα Κρατικά Αρχεία Κοινωνικής και Πολιτικής Ιστορίας της Ρωσικής Ομοσπονδίας. Στο πλαίσιο της μεταδιδακτορικής μου έρευνας, με θέμα την πολιτική βία στην πρώην Σοβιετική Ενωση και τις σχέσεις της Κομμουνιστικής Διεθνούς με τα δυτικά κομμουνιστικά κόμματα, αναζήτησα πληθώρα προσωπικών φακέλων πρώην μελών και καθοδηγητικών στελεχών των δυτικών κομμουνιστικών κομμάτων.

Το περιεχόμενο του ατομικού φακέλου του Αλέξη Πάρνη περιλαμβάνει στοιχεία που μας βοηθούν να κατανοήσουμε το γενικότερο πλαίσιο λειτουργίας του ΚΚΕ την περίοδο 1956-1958.

Εξαιρετικά αποκαλυπτικό γι’ αυτή τη λειτουργία είναι επί παραδείγματι το κείμενο της διαγραφής του Πάρνη από το κόμμα (16/10/1956), με τίτλο «Απόφαση της ΚΟΒ των σπουδαστών και των συντρόφων του ραδιοσταθμού για τη διαγραφή του Αλέξη Πάρνη από μέλος του ΚΚΕ»:

«Η συνέλευση, αφού συζήτησε λεπτομερειακά την όλη στάση του Πάρνη, διαπίστωσε:

α’. ο Πάρνης 7 μήνες μετά την 6η Ολομέλεια, όχι μόνο δεν θέλησε να καταλάβει την ιστορική για το κόμμα μας σημασία της, αλλά συνεχίζει μια χωρίς αρχές πάλη κατά των αποφάσεων της, κατά του ΚΚΕ και των αδελφών κομμάτων, που βοήθησαν το κόμμα μας να βγει απ’ τη θανάσιμη κρίση που το είχε ρίξει η παλιά ηγεσία του μ’ επικεφαλής τον τυχοδιώκτη Ζαχαριάδη. Μετέτρεψε το σπίτι του σε κέντρο αντικομματικής δουλειάς, όπου πραγματοποιούνταν ακόμα και φραξιονιστικές συσκέψεις με τη συμμετοχή του Ζαχαριάδη.

β’. Ο Πάρνης εμφανίζεται και μέσα κι έξω από τις συνελεύσεις με αντικομματικό φανατισμό και απαράδεκτο αντιδιεθνιστικό πνεύμα σε βάρος των αδελφών κομμουνιστικών κομμάτων και των ηγετών τους. Εκφράσεις σαν "Τι είναι ο Γκεοργκίου Ντεζ και πού πολέμησε;" "Ποιος έδωσε το δικαίωμα στ' άλλα κόμματα να ανακατεύονται στα κομματικά μας ζητήματα", "Τα 6 κόμματα λένε ψέματα", "Σε πόσες μέρες, ώρες, ή λεπτά πήρε την απόφαση που ετοίμασαν τα κόμματα η 6η Ολομέλεια;" κ.λπ. … είναι η αντικομματική "επιχειρηματολογία" του Πάρνη, ενάντια στις ιστορικές αποφάσεις της 6ης Ολομέλειας.

γ’ Προξενεί αλγεινή εντύπωση ότι, για τον αντικομματικό-εθνικιστικό κατήφορο και την ηθική πώρωση του Πάρνη, το γεγονός ότι είναι πασίγνωστη η ανεκτίμητη, πραγματικά συγκινητική βοήθεια, που έδωσε και δίνει το ΚΚΣΕ στους Ελληνες πολιτικούς πρόσφυγες και στο κόμμα μας, ενώ ο ίδιος, εντελώς άγνωστος στην Ελλάδα, χάρη στην ολόπλευρη βοήθεια των σοβιετικών μας συντρόφων, αναδείχτηκε σε βαθμό που πραγματικά δεν του άξιζε, έχει την αναισχυντία και το θράσος να στρέφεται και ενάντια στους σοβιετικούς μας συντρόφους και στο ΚΚΣΕ…

δ’. Με ζαχαριαδικά "επιχειρήματα" … "ανατρέπει" όλες τις θέσεις της 6ης Ολομέλειας. Δικαιώνει σαν σωστή ακόμα και την εθνικιστική θέση του Ζαχαριάδη για τον ελληνικό άξονα με τους δύο πόλους – τον ένα στραμμένο προς νότο, κατά της Αγγλίας κ.λπ. και τον άλλο στραμμένο προς βορρά κατά των χωρών του σοσιαλιστικού στρατοπέδου, λέγοντας πως αυτό ακριβώς σημαίνει … πολιτική ουδετερότητας […].

Με βάση τα παραπάνω η συνέλευση αποφασίζει: α’. διαγράφει τον Πάρνη από μέλος του ΚΚΕ σαν αντικομματικό, διεφθαρμένο στοιχείο, που παλεύει κατά της γραμμής του κόμματος, συνδέεται και δουλεύει για λογαριασμό της παλιάς χρεωκοπημένης καθοδήγησης του ΚΚΕ, χτυπά τις διεθνιστικές αρχές του Κόμματός μας και με την όλη τυχοδιωκτική του συμπεριφορά είναι ανάξιος να φέρει τον τίτλο του μέλους του Κόμματος».^[5] 

Ο Ζαχαριάδης ζητά (μάταια) εξηγήσεις

↳ Πάνω αριστερά, παρέμβαση του Λογοτεχνικού Ινστιτούτου της Ενωσης Σοβιετικών Συγγραφέων για την άρση γραφειοκρατικών προβλημάτων σε σχέση με την έλευση της συζύγου του από την Τασκένδη στη Μόσχα (1953)· δεξιά, η προστατευτική παρέμβαση του Ζαχαριάδη στην Κ.Ε. του ΚΚΣΕ με την τυπική αποποίηση της μεταξύ τους σχέσης (1962) και κάτω η διαγραφή του από το ΚΚΕ (1956) 

Λίγα χρόνια αργότερα ο Νίκος Ζαχαριάδης θα επανέλθει στο ζήτημα της «διεθνιστικής βοήθειας των αδελφών κομμάτων» με αποστολή γράμματος στην Κ.Ε. του ΚΚΣΕ.

Την 21η Μαρτίου 1961 θα γράψει, μεταξύ άλλων, τα ακόλουθα: «Από το 1950, όταν οι Βαφειάδης και Παρτσαλίδης διέδωσαν τη γνωστή, λαθεμένη, συκοφαντία εναντίον μου, και όταν η ειδική επιτροπή της ΚΕ του ΚΚΣΕ μελέτησε αυτό το ζήτημα, σχεδόν κάθε χρόνο σάς κάνω έκκληση και αιτούμαι το ξεκαθάρισμα αυτού του ζητήματος. Η αποκαλούμενη 7η Ολομέλεια της ΚΕ του ΚΚΕ, η οποία συστάθηκε υπό την ανώτατη πατρωνία του σ. Κουούσινεν, πήρε την απόφαση να ελέγξει την "ύποπτη δραστηριότητα" του Ζαχαριάδη. Από τότε έχουν παρέλθει τέσσερα χρόνια και εξακολουθώ ακόμα να αναμένω τα αποτελέσματα του ελέγχου. Αυτό το ζήτημα ήταν και συνεχίζει να είναι όχι μόνο, και όχι τόσο, το δικό μου προσωπικό ζήτημα, αλλά πάνω απ’ όλα, και πρωτίστως, ένα πολιτικό ζήτημα καθώς η εφαρμογή του γνωστού πραξικοπήματος στο ΚΚΕ σχετίζεται με αυτό το ζήτημα. Η κλίκα των χρεοκοπημένων, την οποία ο σ. Κουούσινεν έβαλε στην καθοδήγηση του ΚΚΕ, είχε, βεβαίως, κάθε λόγο να επιθυμεί να επωφεληθεί από αυτό το παραπέτασμα καπνού και για πολλά χρόνια να κωλυσιεργεί προκειμένου να συγκαλύψει και να δικαιολογήσει τις παράνομες δραστηριότητές της. Μια τέτοια αοριστία και η μεταβίβαση του ελέγχου ‘ενοχής’ εναντίον του Ζαχαριάδη στο χρονοντούλαπο, είναι δυνατό να ικανοποίησαν και να ικανοποιούν τον σ. Κουούσινεν, καθώς του επέτρεψαν και του επιτρέπουν να επεμβαίνει ανενόχλητα στις υποθέσεις του ΚΚΕ» (Никос Захариадис, όπ.π., σ. 218).

Η ακριβώς ίδια συλλογιστική του Ζαχαριάδη συνεχίστηκε με αμείωτη ένταση και τα επόμενα χρόνια.

Την 1η Ιανουαρίου 1962 απέστειλε λ.χ. γράμμα στην Κ.Ε. του ΚΚΣΕ, αναφέροντας μεταξύ άλλων ότι «η ΚΕ του ΚΚΣΕ και το ΚΚΕ οφείλουν να προβούν σε ανοιχτή δήλωση η οποία να λέει ότι οι συκοφαντικές κατηγορίες εναντίον του Ζαχαριάδη, που ξεκίνησαν να προωθούνται στη Μόσχα το 1950 από τους Παρτσαλίδη και Βαφειάδη μαζί με τους Χότζα και Σέχου, όταν η τρόικα Μαλενκόφ - Μόλοτοφ - Σούσλοφ με δίκασε, και οι οποίες αναγνωρίστηκαν ουσιαστικά το 1956 από την πενταμελή ομάδα των Κουούσινεν - Ντέζ και των λοιπών -η οποία με έβγαλε από την αίθουσα συνεδριάσεων του 20ού Συνεδρίου του ΚΚΣΕ και καταδίκασε πισώπλατα το ΚΚΕ- είναι αβάσιμες και αναληθείς και ότι [η Κ.Ε. του ΚΚΣΕ και το ΚΚΕ] οφείλουν να με αποκαταστήσουν εντός των μελών του ΚΚΕ» (όπ.π., σ. 240).

Ο Ζαχαριάδης δεν μπορούσε να ανεχτεί πολιτικά την υπόνοια ότι υπήρξε συνεργάτης του «ταξικού εχθρού». Από το 1950 κι ύστερα αγωνίστηκε προκειμένου να αποδείξει ότι ήταν πάντοτε πιστός αγωνιστής του ΚΚΕ και του ΚΚΣΕ. Σε αυτό ακριβώς το πλαίσιο, η σύγκρουσή του με την καθοδήγηση του ΚΚΣΕ πήρε μια νέα τροπή τον Φεβρουάριο του 1962.

Την 1η Φεβρουαρίου 1962 ο Ζαχαριάδης έστειλε το ακόλουθο γράμμα στον εισαγγελέα Πλημμελειοδικών Αθηνών:

«Παρακαλώ να μου γνωρίσετε αν εκκρεμούν εναντίον μου κατηγορίες για την κομμουνιστική επαναστατική μου δράση ενάντια στην αστικοτσιφλικάδικη αντίδραση και την υποδούλωση της Ελλάδας στον ξένο αμερικανικό ιμπεριαλισμό» (όπ.π., σ. 245).

Τα κίνητρα αυτής της πολιτικής κίνησης υψηλού συμβολισμού εξηγήθηκαν από τον ίδιο τον Ζαχαριάδη με πολιτικούς αλλά και ηθικούς όρους.

Στις 2 Φεβρουαρίου 1962, μέσω ενός νέου προσωπικού γράμματος το οποίο είχε πάλι ως αποδέκτη το ΚΚΣΕ, αναφέρονταν καταληκτικά από τον Ζαχαριάδη τα εξής:

«Το ΚΚΣΕ και το ΚΚΕ δεν ήταν ποτέ εχθροί μου. Θα καταδείξω απλά ότι η επαίσχυντη συκοφαντία δεν έχει πόδια να σταθεί. Και θα το καταδείξω με τον πιο αδιαμφισβήτητο τρόπο» (όπ.π., σ. 249).

Η προώθηση των ηθικών αιτημάτων του Ζαχαριάδη μέσω ανάλογων πολιτικών πράξεων, όπως η αποστολή γράμματος στον εισαγγελέα Αθηνών, αντιμετωπίστηκαν εχθρικά από τη σοβιετική ηγεσία, η οποία εκτιμούσε ότι ο Ζαχαριάδης στόχευε στη διεθνοποίηση του ζητήματός του.

Ταυτοχρόνως η στάση του αυτή αναδείκνυε διεθνώς τις πολιτικές διαφωνίες και τελικώς την απειθαρχία των εγχώριων κομμουνιστικών κομμάτων -η περίπτωση του ΚΚΕ ήταν ιδιότυπη αλλά ιδιαιτέρως χαρακτηριστική- απέναντι στις αποφάσεις του ΚΚΣΕ. Αυτές οι πολιτικές κινήσεις ερμηνεύτηκαν ως προσπάθειες εκβιασμού της σοβιετικής εξουσίας από τον τέως γενικό γραμματέα του ΚΚΕ και κατέληξαν τελικώς στο ακριβώς αντίθετο αποτέλεσμα.

Ο Νίκος Ζαχαριάδης, εκτοπισμένος αρχικά στην περιοχή Μποροβιτσί της Σοβιετικής Ενωσης, στάλθηκε αργότερα στη Σιβηρία (Σουργκούτ) από τα όργανα κρατικής ασφάλειας της ΕΣΣΔ ύστερα από σχετική υπόδειξη της Κ.Ε. του ΚΚΣΕ.

«Ο Πάρνης δεν ήταν ποτέ οπαδός μου»

Σ’ αυτό το ιστορικό πλαίσιο, ο Νίκος Ζαχαριάδης, έχοντας εν τω μεταξύ πληροφορηθεί ότι η νέα Κ.Ε. του ΚΚΕ επιθυμούσε την παραδειγματική τιμωρία του Αλέξη Πάρνη σε επαγγελματικό, πολιτικό αλλά και προσωπικό επίπεδο λόγω της μη συμμόρφωσής του με το περιεχόμενο και το πνεύμα της 6ης και 7ης Πλατιάς Ολομέλειας, έστειλε στις 12 Μαρτίου 1962 ένα ακόμα αιχμηρό γράμμα με την παρακάτω δήλωση:

«Ο Κουούσινεν έχει αρπαχτεί από τις νεκρές ψυχές επιδιώκοντας να αποστερήσει από το ΚΚΕ ό,τι τίμιο έχει ακόμα απομείνει σ’ αυτό. Μήπως δεν βλέπετε ότι η κλίκα Κολιγιάννη-Παρτσαλίδη οδηγεί το ΚΚΕ αλλά και τους ίδιους στον γκρεμό; Θα πείτε ότι ο Ζαχαριάδης προστατεύει εκ νέου έναν εκ των οπαδών του. Σας πληροφορώ ότι ο Πάρνης δεν ήταν ποτέ οπαδός του Ζαχαριάδη. Εγινε ή φαντάζεται τον εαυτό του ως οπαδό του Ζαχαριάδη, δυνάμει της διαμαρτυρίας ενός διανοουμένου εναντίον των γνωστών γεγονότων που έλαβαν χώρα στο ΚΚΕ και με τα οποία δεν μπορεί να συμφωνήσει. Επί της ουσίας, μας χωρίζουν με τον Πάρνη πολύ σημαντικές διαφωνίες. Ομως ο Πάρνης είναι παιδί του λαού, γέννημα θρέμμα του κινήματός μας και είναι έγκλημα να υποστεί μια τέτοια καταδίωξη. Κατ’ αυτό τον τρόπο θέλετε να τον εξοντώσετε μόνο και μόνο για να μπορείτε να λέτε αργότερα, νίπτοντας τας χείρας: "Βλέπετε, είχαμε δίκιο!". Ομως ο λαός και το ΚΚΕ ποτέ δεν θα συγχωρήσουν ένα τέτοιο έγκλημα. Νομίζετε ότι δεν θα έρθει ο καιρός όπου θα σας ρωτήσουμε και για τον Πάρνη και πάνω απ’ όλα για το ΚΚΕ; Μη νομίζετε ότι εκφράζω εδώ μόνο τη δική μου γνώμη: Αυτό που αποφάσισα θα το εκπληρώσω μέχρι τέλους».^[6] 

O Αλέξης Πάρνης αγνοούσε έως σήμερα την ύπαρξη αυτής της επιστολής. Σε ερώτηση του Στέλιου Ελληνιάδη, παρουσία του γράφοντος, λίγο μετά την παράδοση του σοβιετικού φακέλου στον ίδιο θα δηλώσει έκπληκτος και ιδιαίτερα συγκινημένος.

Ο ακόλουθος διάλογος είναι αποκαλυπτικός:

ΕΡ.: «Τι αισθάνθηκες και πώς το είδες αυτό το γράμμα του Ζαχαριάδη, μια ανακεφαλαίωση, θέλω να μας το πεις τώρα».

Α.Π.: «Σαν να ήταν ένα βραβείο που μου ήρθε, ανώτερο από το Νόμπελ, ηθικό βραβείο, ηθικής, που πραγματικά αυτό το λέω ειλικρινά και θέλω να με πιστέψετε, αν ερχόντουσαν τώρα και μου λέγανε πάρε το Νόμπελ αλλά άσε το γράμμα του Νίκου, θα έλεγα όχι το γράμμα του Νίκου, γιατί αυτό θα είναι ώς τον θάνατο, θα σε κρατήσει. Το Νόμπελ είναι μόνο λεφτά. Αυτό όμως είναι ας πούμε μια ηθική επιβράβευση από έναν άνθρωπο ο οποίος δεν έλεγε λόγια περιττά, δεν συνήθιζε να λέει τέτοια πράγματα και να λέει ότι θα πληρώσετε για τον Πάρνη, σαν να είναι ο Πάρνης ο Καρλ Μάρξ. Θα πληρώσετε για τον Πάρνη και το ΚΚΕ. Αρα με έβαζε πάρα πολύ ψηλά, τόσο που δεν το φανταζόμουνα ποτέ. Και αυτό το μαθαίνω ύστερα από μισό αιώνα. Δεν μου είπε τίποτα. Μπορούσε να μου πει, τόσοι γράψανε, έγραψα κι εγώ για σένα κάτι. Δεν είπε λέξη. Τι το κακό. Δεν είπε τίποτα. Πήγε στο Μποροβιτσί το έγραψε και σε ένα μήνα έφυγε για τη δική του τραγωδία. Αυτό μόνο κάνει για βιβλίο, παιδιά. Γίνεται βιβλίο μόνο αυτό».

ΕΡ.: «Σε ξάφνιασε πάντως, Αλέξη».

Α.Π.: «Με έριξε κάτω. Τι να σου πω, δηλαδή με ισοπέδωσε. Βέβαια εγώ τώρα είμαι σε μια ηλικία που βραβεύσεις και τέτοια δεν με ενδιαφέρουν, αλλά αυτό πραγματικά ήταν σημαντικό. Γιατί τον ήξερα καλά. Δεν ήταν ας πούμε, δεν έλεγε λόγια περιττά»^[7] 

Υστερα απ’ όλα αυτά ο Αλέξης Πάρνης, μετά από διαβουλεύσεις με τον Νίκο Ζαχαριάδη και με τη σύμφωνη γνώμη της ανώτατης καθοδήγησης του ΚΚΣΕ, επέστρεψε στην Ελλάδα. Αντιθέτως, ο Νίκος Ζαχαριάδης εξορίστηκε στο Σουργκούτ της Σιβηρίας, όπου και αυτοκτόνησε την 1η Αυγούστου 1973.

Η τελευταία φράση του παραπάνω γράμματος του Ζαχαριάδη ερμηνεύτηκε από τη σοβιετική ηγεσία ως προσπάθεια «εκβιασμού» και σύνδεσης του προσωπικού του ζητήματος με την πολιτική πάλη των «ζαχαριαδικών» οπαδών του στην Τασκένδη.

Εκτοτε οι θέσεις του Ζαχαριάδη και του ΚΚΣΕ απέκλιναν: το ΚΚΣΕ αρνήθηκε την πλήρη αποκατάστασή του και θεώρησε πολιτικά επιζήμια την άμεση (ή έμμεση μέσω Ρουμανίας ή άλλης Λαϊκής Δημοκρατίας) επιστροφή του στην Ελλάδα.

Τελικά ο Ζαχαριάδης έδωσε στην ανώτατη σοβιετική ηγεσία τη δική του ερμηνεία για τα κίνητρα των πολιτικών πράξεών του μέσω του γράμματος που απέστειλε στην Κ.Ε. του ΚΚΣΕ στις 9 Μαΐου 1970:

«Αυτό το οποίο διαπράττω τώρα εδώ και περίπου ένα χρόνο (και έκανα το 1966, 1967, 1968) ^[8] δεν είναι έκφραση των διαφωνιών μου με το ΚΚΣΕ. Τα γεγονότα με έφεραν σε σύγκρουση με τα σοβιετικά όργανα ασφαλείας, παρά το ότι δεν παραβίασα κανένα σοβιετικό νόμο και δεν υπάρχει ουδεμία κατηγορία ενοχής σε βάρος μου για αντισοβιετική δραστηριότητα. Η αυθαιρεσία και οι ανομίες, οι οποίες χαρακτηρίζουν αυτή τη σύγκρουση, έγιναν επιτρεπτές αποκλειστικά από αυτά τα όργανα. Τον Ιανουάριο του 1924, ως ένας εκ των σπουδαστών της ΚΟΥΤΒ, στάθηκα φρουρά στη σορό του Λένιν στο Μέγαρο των Συνδικάτων και πήρα μέρος στην κηδεία του. Τότε, στα είκοσί μου χρόνια, έδωσα όρκο στον εαυτό μου να ακολουθώ, στον βαθμό που μου επιτρέπουν οι δυνάμεις μου, τον δρόμο του Λένιν. Η αίσθηση της υπευθυνότητας και η ηχώ των όρκων μου εκείνων των ημερών με έκαναν να γράψω αυτό το γράμμα, και τίποτα άλλο. Με το ΚΚΣΕ δεν είχα, δεν έχω και δεν μπορώ να έχω τους οιοδήποτε ανοιχτούς λογαριασμούς. Με σεβασμό, Ν. Ζαχαριάδης» (Никос Захариадис, όπ.π, σ. 433).

Υπό αυτή την έννοια, και βάσει όσων παραθέσαμε, μπορούμε να υποστηρίξουμε ότι ο Νίκος Ζαχαριάδης υπήρξε ίσως η πιο ιδιότυπη εκδοχή ηγετικού στελέχους της Κομμουνιστικής Διεθνούς.

Το μεσσιανικό κυριολεκτικά αίσθημα αφοσίωσης και πίστης στον αγώνα για τη δημιουργία μιας κομμουνιστικής κοινωνίας, όπως ο ίδιος τον αντιλαμβανόταν στο πλαίσιο των βιωμάτων του και της συνακόλουθης εκπαίδευσής του από τη Διεθνή, μπορεί να εξηγήσει σε σημαντικό βαθμό την αταλάντευτη θέληση αλλά και αυταπάρνηση των Ελλήνων κομμουνιστών, που έδωσαν παρατεταμένους άοπλους και ένοπλους αγώνες στα χρόνια της Εθνικής Αντίστασης και αργότερα.

Ο Αλέξης Πάρνης αποτελεί, με τη σειρά του, έναν άνθρωπο που εμπνεύστηκε από τις ίδιες αρχές και μπόρεσε εντός αυτού του πλαισίου να αναπτύξει τόσο την τέχνη του όσο και την ελευθερία του πνεύματός του, απαραίτητη παρακαταθήκη για κάθε πραγματικό καλλιτέχνη και δημιουργό.

*επισκέπτης καθηγητής στο Τμήμα Ιστορίας, Πολιτικών Κομμάτων και Κοινωνικών Κινημάτων του Κρατικού Πανεπιστημίου Λομονόσοφ της Μόσχας

^[1] Шипнер (Кара Иванов Иван Генчевич). Μέλος του Κομμουνιστικού Κόμματος Βουλγαρίας από το 1918. Το 1926 έγινε μέλος του Πανενωσιακού Κομμουνιστικού Κόμματος (μπολσεβίκων). Το 1939 έλαβε τη σοβιετική υπηκοότητα. Από το 1929 έως το 1934 βρέθηκε στην Κίνα για κομματικές εργασίες. Από το 1935 έως το 1937 ήταν ένα από τα μόνιμα στελέχη της Εκτελεστικής Επιτροπής της Κομμουνιστικής Διεθνούς.

^[2] Πρόκειται για τον Στέλιο Σκλάβαινα. Το πραγματικό σοβιετικό ψευδώνυμό του ήταν Петков (Склавенас Антоний Георгиевич) και όχι Пятков όπως εκ παραδρομής αναφέρεται στο σοβιετικό έγγραφο. Ηταν μέλος της ελληνικής αντιπροσωπείας κατά το 7ο Συνέδριο της Κομμουνιστικής Διεθνούς (25 Ιουλίου-20 Αυγούστου 1935).

^[3] Γαβρίλης Λαμπάτος, Ελληνες πολιτικοί πρόσφυγες στην Τασκένδη, 1949-1957, Αθήνα 2001, εκδ. Κούριερ. Για μια ανάλυση των διασπάσεων του ΚΚΕ, βλ. επίσης Nikos Papadatos, Les communistes grecs et l’Union soviétique. Ηistoire de la scission du Parti communiste de Grèce, 1949-1968, Παρίσι 2016, εκδ. L’Harmattan.

^[4] RGASPI, 495/207/697 (1ος Φάκελος), φ.152. Ρωσικό δακτυλογραφημένο κείμενο.

^[5] RGASPI, 495/207/697 (1ος Φάκελος), φ. 122, 123, 125. Δακτυλογραφημένο ελληνικό κείμενο. Διατηρήθηκαν όλα τα γραμματικά και συντακτικά λάθη του πρωτοτύπου.

^[6] RGASPI, 495/207/697, φ. 2,3. Δακτυλογραφημένη ρωσική μετάφραση της ελληνόγλωσσης επιστολής, που δεν βρίσκεται στον φάκελο. Οι υπογραμμίσεις στο πρωτότυπο.

^[7] Στέλιος Ελληνιάδης (παρουσιαστής) και Νίκος Παπαδάτος (προσκεκλημένος): «Ενα ντέφι που πάει παντού», ραδιοφωνική εκπομπή αφιερωμένη στον Αλέξη Πάρνη (14/10/2018).

^[8] Αναφέρεται στις πολιτικές διαμαρτυρίες του με τη μορφή απεργίας πείνας.

Επιμέλεια: Τάσος Κωστόπουλος