Μαθήματα... αντιφασισμού

Το κτίριο, κατά κανόνα, περιορίζεται σε ρόλο κομπάρσου όταν στεγάζει ένα μουσείο με μνήμες από τα σημαντικότερα Ολοκαυτώματα του Β' Παγκόσμιου Πολέμου. Στην περίπτωση όμως των μαρτυρικών Καλαβρύτων αποτελεί εξαίρεση γιατί είναι και αυτό ένα από τα αποτυπώματα της γερμανικής θηριωδίας. Ενα σχολείο που μετατράπηκε σε «σπίτι» των ηρώων, εκτελεσθέντων και επιζώντων. Στις 13 Δεκεμβρίου 1943 τα κατοχικά στρατεύματα, που ήταν ήδη πέντε ημέρες στην πόλη, είχαν αρχίσει τις εκκαθαρίσεις, γιατί στα επιτελεία τους είχαν φτάσει -παραπλανητικές, όπως αποδείχθηκε- πληροφορίες ότι οι συμμαχικές δυνάμεις ετοίμαζαν απόβαση στις βόρειες ακτές της Πελοποννήσου. Στόχος τους ήταν να καταφέρουν πλήγματα στις ισχυρές αντάρτικες δυνάμεις του ΕΛΑΣ που είχαν την έδρα τους στην ορεινή Αχαΐα.

Από την πρώτη στιγμή που εμφανίστηκαν στα γύρω χωριά και στη συνέχεια μπήκαν στα Καλάβρυτα, οι Γερμανοί επιδόθηκαν σε φονικές επιθέσεις και λεηλασίες. Την «άραχλη» Δευτέρα είχαν καλέσει όλο τον πληθυσμό στο σχολείο, που τότε ήταν στην άκρη της πόλης. Είχαν δημιουργήσει έναν διάδρομο στα σκαλιά του και οδηγούσαν τις γυναίκες και τα παιδιά έως 12 χρόνων στις αριστερές αίθουσες, ενώ τα μεγαλύτερα και οι άνδρες στοιβάζονταν στη δεξιά πτέρυγα, η οποία είχε σκάλες προς την πίσω αυλή και από εκεί τους οδηγούσαν στον τόπο της εκτέλεσης. Οταν ειδοποιήθηκαν να υποχωρήσουν, έβαλαν φωτιά στα υπόγεια του σχολείου και οι φλόγες, που δημιούργησαν ασφυκτική κατάσταση στους χώρους κράτησης των γυναικόπαιδων, κατέστρεψαν ολοσχερώς το κτίριο. Μέσα στον πανικό μία γυναίκα έχασε τη ζωή της και υπήρχαν αρκετοί τραυματισμοί.

Ενδιαφέρον έχει και η προϊστορία του μαρτυρικού σχολείου. Λειτούργησε το 1906 και ήταν κομμάτι του πρώτου, ιδιαίτερα φιλόδοξου σχεδίου του 1894, που προέβλεπε την κατασκευή 3.732 σχολικών μονάδων σε όλες τις πρωτεύουσες των νομών της τότε μικρής Ελλάδας και σε επιλεγμένες κωμοπόλεις. Ως το 1920 είχαν παραδοθεί 460 κτίρια, που έχουν κηρυχθεί μνημεία και έχουν πολιτογραφηθεί από ορισμένους ως «σχολεία Συγγρού». Ο αμφιλεγόμενος τραπεζίτης, πολιτικός και ευεργέτης Ανδρέας Συγγρός, πεθαίνοντας στις αρχές του 1899, είχε αφήσει με τη διαθήκη του ένα σεβαστό ποσό, ύψους 75.000 δραχμών, για την ανέγερση σχολείων. Η δωρεά όμως κάλυψε μικρό μέρος του προγράμματος σχολικής στέγης, που είχε προϋπολογισμό 10,64 εκατ. δραχμές, και το Δημόσιο αναγκάστηκε να συνάψει δάνειο για να το ολοκληρώσει.

Οι εκπαιδευτικοί και οι αρχιτέκτονες πάντως τα έχουν κατοχυρώσει ως σχολεία «τύπου Καλλία». Ο πολιτικός μηχανικός Δημήτριος Καλλίας είχε κάνει συστηματική δουλειά για να ετοιμάσει τα διατάγματα, τα οποία μαζί με τα αρχιτεκτονικά σχέδια δημιούργησαν τα πρότυπα για τις σχολικές μονάδες. Προέβλεπαν ότι τα οικόπεδα θα έπρεπε να βρίσκονται σε κατάλληλες τοποθεσίες και να διαθέτουν 5 τετραγωνικά μέτρα αυλής για κάθε μαθητή, όπου θα μπορούσαν να λειτουργήσουν μικροί κήποι για μαθησιακούς λόγους. Στις αίθουσες θα έπρεπε να εξασφαλίζονται 10 τετραγωνικά ανά μαθητή, αναλογία που αποτελεί έως σήμερα άπιαστο όνειρο ακόμη και για ακριβά ιδιωτικά σχολεία.

Στον σχεδιασμό του σχολικού κτιρίου ακολουθούσε τον κανόνα της συμμετρίας, αναπτύσσοντας τις αίθουσες στις δύο πλευρές της κεντρικής εισόδου, για την οποία υπήρχαν εκδοχές: τριγωνικό αέτωμα για τις μεγάλες πόλεις, στοές για τις μικρότερες. Ηταν μονώροφα για να δημιουργούν πιο οικεία εικόνα στους μαθητές, αλλά υπερυψωμένα σε σχέση με τον περιβάλλοντα χώρο για να αποκτούν τη μεγαλοπρέπεια που ήθελε να τους προσδώσει ο δημιουργός του. Διέθεταν πέτρινους τοίχους πάχους 60 εκατοστών χωρίς επίχρισμα και δίρριχτη στέγη με επικάλυψη από κεραμίδια.

Το ιστορικό Δημοτικό σχολείο στα Καλάβρυτα είχε τέσσερις αίθουσες διδασκαλίας, που αναπτύσσονται στις πλευρές της εισόδου, και ακριανές που διαθέτουν αετώματα στην πρόσοψη, ενώ οι άλλες δύο έχουν παράθυρα στη μακρόστενη στοά. Τα μαθήματα σταμάτησαν με την είσοδο των Γερμανών στην Ελλάδα και ξεκίνησαν τον Σεπτέμβριο του 1943 για να διακοπούν τον «μαύρο» Δεκέμβριο, όταν πυρπολήθηκε κατά τη γερμανική «επιχείρηση Καλάβρυτα». Ανακατασκευάστηκε με βάση τα αρχικά σχέδια και άνοιξε πάλι τις πύλες του το φθινόπωρο του 1950, ενώ λειτούργησε ώς τον Δεκέμβριο του 1992, οπότε μεταφέρθηκε σε σύγχρονο, μεγαλύτερο κτίριο.

Οι τέσσερις σχολικές αίθουσες λειτούργησαν ως άτυπος οδηγός για την ανάπτυξη του Μουσείου του Ολοκαυτώματος. Στην πρώτη ενότητα ο επισκέπτης παίρνει μια γεύση από τη ζωή στα προκατοχικά Καλάβρυτα, με έπιπλα και άλλα διακοσμητικά της εποχής, ανάμεσα στα οποία ξεχωρίζει το τυπικό ξύλινο θρανίο, που είχε επίσης σχεδιάσει ο Δημήτρης Καλλίας και διατηρήθηκε στις σχολικές αίθουσες ώς τα πρώτα χρόνια της Μεταπολίτευσης. Ακολουθούν οι χώροι με αναφορές στη ζωή και τους αγώνες των κατοίκων της ευρύτερης περιοχής σε όλη τη διάρκεια της Κατοχής. Σημείο αναφοράς είναι η αίθουσα με το Πάνθεον των ηρώων, όπου εκτός από την αναγραφή των ονομάτων των εκτελεσθέντων υπάρχουν προσωπικά τους αντικείμενα που παραχώρησαν οι συγγενείς τους.

Το Δημοτικό Μουσείο Καλαβρυτινού Ολοκαυτώματος ιδρύθηκε με δύο αποφάσεις του νομάρχη Αχαΐας, που εκδόθηκαν το 1986 και το 1994, χάρη στις συνεχείς προσπάθειες του τότε δημάρχου Πάνου Πόλκα. Εμεινε όμως άστεγο για πολλά χρόνια και στις αρχές της δεκαετίας του 1990 παραχωρήθηκε το ιστορικό Δημοτικό σχολείο, που είχε ήδη χαρακτηριστεί έργο τέχνης και διατηρητέο μνημείο με απόφαση του υπουργείου Πολιτισμού (ΦΕΚ 769 Β' του 1986). Ανοιξε τις πύλες του στο κοινό τον Ιανουάριο του 2005 και την περασμένη εβδομάδα ανακηρύχθηκε το πρώτο πιστοποιημένο μουσείο στη χώρα μας, σε τιμητική τελετή που έγινε στην Παλιά Βουλή.

2 Το γλυπτό

Στην ανατολική πλευρά του προαυλίου φιλοξενείται η σύνθεση με τίτλο «Οχι άλλοι πόλεμοι», έργο του γλύπτη Νίκου Δημόπουλου. Απεικονίζει μια γυναίκα που μεταφέρει τον εκτελεσμένο άνδρα της έχοντας δίπλα της τα πονεμένα παιδιά τους. Το πιο επιβλητικό μνημείο διαμορφώθηκε στον τόπο του Ολοκαυτώματος, στην τοποθεσία Ράχη του Κοπή, σε σχέδια των αρχιτεκτόνων Ηλία Σκρουμπέλου, Χρήστου Ιακωβίδη και Γιάννη Λιάπη.

3 Ο Καλλίας

Ο Δημήτριος Καλλίας (1859-1939) θεωρείται ο θεμελιωτής των σχολικών κτιρίων. Με καταγωγή από τη Χαλκίδα, σπούδασε στην αρχή στη Σχολή Καλών Τεχνών και συνέχισε στη Γάνδη του Βελγίου, όπου προσχώρησε στις αρχές του γερμανικού κλασικισμού. Οραματίστηκε το δημόσιο σχολείο της εποχής του και πίστευε ότι πρέπει να στεγάζεται σε «λαμπρότατα και περικαλλέστατα» οικοδομήματα, που θα ήταν ανάλογα της «δημόσιας εικόνας».